SABETAYCILIK TARTIŞMALARI VE KİMLİK SORUNLARIMIZ MÜFİD YÜKSEL

 

SABETAYCILIK TARTIŞMALARI VE KİMLİK SORUNLARIMIZ

 

MÜFİD YÜKSEL

 

Giriş

 

Yıllardır üzerinde geniş çaplı araştırmalar yapageldiğimiz Sabetaycılık konusunda bugüne kadar yazmayı, araştırmalarımızı yazıya dökmeyi, konunun son derece çetrefilli ve çok geniş siyasi implikasyonları barındırması dolayısıyle, istememiştik. Buna karşın son dönemlerdeki konuya ilişkin tartışmalar bizi böyle bir zorunluluğa yöneltti. “Meşhur Mechul” konumunda olup, ülkemizin başlıca sorunlarından biri olan, Sabetaycı kimlik, ya da Sabetaycılık sorunu, 20. yüzyılda zaman zaman gündeme gelmiş,  yüzyıl başında “ Dönmeler”, “ Dönmelerin Hakikati” gibi eserlerle tartışılan konu, zaman zaman Sabetaycı cemaat içerisinde bulunmuş olup, itiraflarda bulunan kimseler vesilesiyle de gündeme damgasını vurmuştur. Bunun ilk örneği 1924’teki Karakaşzâde Mehmed Rüşdü Bey olayıdır. Son dönemlerde ise Sayın Ilgaz Zorlu’nun “ Evet, Ben Selanikliyim” kitabı, Prof. Yalçın Küçük’ün “Tekelistan, Tekeliyet” adlı eserleriyle ve en son Soner Yalçın’ın “Efendi” kitabıyla gündemin en üst sıralarında yerini almıştır.

 

Ancak, konuya ilişkin kitap ve makalelerde genellikle, Sabetaycı cemaat içinden olanları ve yabancı kaynaklı olanları hariç, ya çok ciddi ve sağlıklı bilgiler içermediği, ya da siyasi manipulasyon içeren, abartılara çok fazlaca yer veren çalışmalar olduğu gözlemlenmektedir. Özellikle, 50’li yıllardan sonra, genelde Milliyetçi/Muhafazakâr kesimin konuya ilişkin yayınlarında, konunun ülkemiz açısından son derece ciddiyet kesbetmiş olmasına rağmen, hiç bir ciddi bilgi ve kaynağa dayanmadığı, daha çok tepkisel ve ideolojik yorumları içerdiği gözlemlenmiştir. Bugüne kadar konuya ilişkin birkaçı[1] hariç sadra şifa bilgi ve araştırmaya dayalı önemli bir çalışmanın pek de ortaya konulmadığı görülmektedir. Veya, son dönemlerdeki bazı çalışmalarda Türkiye’deki nüfusun büyük bir çoğunluğunun İbranî kökenli olduğunu ileri sürecek derecede konunun fazlasıyla abartıldığı, halkın önemli bir bölümünün gereksiz yere töhmet, zann ve şüphe altında bırakıldığı müşahade olunmaktadır. Bu yüzden, abartı ve spekülasyonlara tepki olarak, bunları baz alarak gerek bazı Sabetaycı kökenli çevreler, gerekse bazı pro-semitic/pro-sabetaycı  çevreler ironic/alaycı yaklaşımlarla konunun ehemmiyetini gözardı ettirerek, örtbas etmeye çalışmaktadırlar.  

 

 Oysaki, Sabetaycılık konusu ülkemizin yaklaşık iki yüzyıllık bir tarih diliminin , batılılaşmaşma sürecinin, kimlik çatışmalarının doğru biçimde okunmasının anahtarlarından biridir. Sabetaycı kimlik, abartılmamakla birlikte, bu topraklardaki batılılaşma/modernleşme serüveninin içerideki başat kimliğidir. Bu kimlik doğru biçimde araştırılıp, okunmadığı müddetçe, bu serüvenin içerideki dinamiklerinin sağlıklı bir şekilde tesbit edilemeyeceği açıktır.

 

Tarihsel Arka Plan

 

Bu makaleler dizisinde, İzmirli Haham Sabetay Sevi’nin (1626-1676) Kabbala’dan etkilenerek 1666’da Musevilerin/Yahudilerin beklenen “Mesih” i olduğu iddiasıyla ortaya çıkıp, Yahudi/Musevi toplumu içinde çalkantıların oluşmasına neden olduğu zamandan başlayan Sabetaycılık serüveninin tarihini uzun uzadıya anlatmayacağız. Zira, konu ciltler dolusu çalışma ve eserlerin yazılmasını gerektirmektedir.

 

Ancak, şu şekilde uzun bir özet yazabiliriz. Sabetay Sevi’nin 1666’da Mistik/Kabbalistik bir yorumla İzmir’de mesihliğini ilân ederek, yakında mesih olarak Yahudileri tekrar Filistin’e, kutsal topraklara döndürüp, Kutsal Dünya Yahudi krallığını kuracağını vadetmesi, zâten birçok Hristiyan Avrupa ülkesinde zor koşullarda ve Katolik kilisesinin baskısı altında olan Yahudiler arasında büyük yankı uyandırır, hatta en rahat biçimde yaşayan Osmanlı Yahudileri arasında da aynı yankı ve heyecanı uyandırır. Yahudi toplumu bu Mesih hareketiyle çalkalanır. Çoğu bu umutla, Sabetay Sevi’nin yanına koşar. Bu durum, Orthodox/Rabbinical yahudileri ve hahamlarını oldukça rahatsız eder, bu Mesiyanik hareket Orthodox hahamlar tarafından sapkın ve heretic olarak ilân edilir. Özellikle, İstanbul, İzmir ve Manisa’daki Yahudi hahamları Sabetay’a karşı cephe alır. İlk önceleri, Yahudi toplumu içerisindeki bu olaya müdahale etmemeyi öngören Osmalı idaresi, sonradan, özellikle bazı etkili yahudi haham ve bankerlerin etkisiyle konuya eğilir ve Sabetay tevkif edilir. Önce Gelibolu’da kal’abendliğe tabi tutulan Sabetay daha sonra olayların durulmaması üzerine Sadrazam Köprülülü Fazıl Ahmed Paşa’nın emriyle Edirne Sarayı’na getirtilerek Padişah IV. Avcı Mehmed’in huzuruna çıkarılır. Ve burada kurulan bir ulema divânında muhakemeye tabi tutulur. Ulemadan, Şeyhülislâm Minkarîzâde Yahya Efendi (vefatı:1678) ve İmâm-ı Sultânî meşhur Vânî (Vanlı) Mehmed Efendinin başında bulunduğu bu heyetin muhakemesini padişah da özel bölmesinden seyreder. Bu sırada, Türkçe konuşamayan Sabetay’ın tercümanlığını musevilikten dönme olan Hekimbaşı Hayyâtîzâde Mustafa Fevzi Efendi (Asıl adı Moses Ben Raphael Abrabanel’dir) yapar. Sabetay Sevi’den iddia ettiği gibi mucizelerini göstermesi istenir. Aksi takdirde, aksi takdirde vücudunun en mahir okçulara nişan hedefi yapılacağı kesin bir dille söylenir. Hayatının tehlikeye girdiğini farkeden Sabetay, bu sefer iddialarını inkar eder, asla mesihlik iddiasında bulunmadığını, kendisinin bu konuda iftiraya uğradığını ifade eder. Ancak, ulema ve padişah bu cevaptan tatmin olmaz. Bunun üzerine Hekimbaşı Hayyâtîzâde (Terzizâde) Mustafa Fevzî Efendi, Sabetay’a Müslüman olma teklifini götürür. Sabetay önce bunu kabule yanaşmaz. Ancak, Musevi Dönme’si olan Hekimbaşı, ona bunu kabul etmediği takdirde türlü, türlü işkencelerle öldürüleceğini Ladino diliyle uzunca anlatır. Başka bir şekilde canını kurtamayacağını anlayan Sabetay Sevî zahirî olarak müslüman olmayı kabul eder ve ardından, diliyle kenisine söylenen kelime-i şehâdeti tekrarlar.

 

Sadece zahirî olarak müslümanlığı kabul eden Sabetay bunun üzerine hamama gönderilerek gusül abdesti aldırılır ve müslüman kisvesi giydirilir. Ve kendisine yevmi 150 kuruş maaşla Edirne sarayında Kapıcıbaşı-çavuşluk rütbesi verilir. Adı da Mehmed Efendi olarak değiştirilir.

 

O dönemde Yahudî toplululğunun önemli bir bölümü için kurtarıcı Mesih olarak görülen Sabetay Sevi’nin birdenbire görünürde de olsa, müslüman oluvermesi, Mesihliğini ilanı kadar yankı uyandırıp şok etkisi yapar. Mesihliğine inanarak ona umut bağlayan yahudilerin büyük bölümü ilk şok ve şaşkınlıkları üzerlerinden attıktan sonra onu lanetleyerek tekrar orthodox yahudiliğe dönüş yaparlar. Hahamlar başta olmak üzere ona inanmamış olan Yahudiler ise onun bu durumundan rahatlama hissederler. Böylece Yahudilik içindeki fitne ve bölünmenin sona erdiği kanaatine sahip olurlar. Bu şekilde, Osmanlı sarayının Sabetay’ı müslüman ederek Yahudiliği, bölünme ve perişanlığa sürüklenmekten kurtardığını ifade ederek teşekkür ediyorlardı.[2] Ancak, ona inanaların bir bölümü, başta daha önce onun mesihliğini her tarafa yaymaya çalışan kohen Gazzeli Nathan olmak üzere inanmaya devam ederler. Olayı kabbalistik yorumlarla tevil ederler. Onun büyük bir hikmete binaen zahiren müslüman olduğunu, mesihliğinin bir gereği olduğu yorumunda bulunurlar ve bu yorumlarına diğerlerini inandırmaya çalışırlar. Bu şekilde Sabetay’a inanmaya devam eden Yahudiler, mesihliğinin kendi yorumlarınca hikmetine binaen, onun yolunda giderek zahiren müslümanlığı kabul etmeye başlarlar. Hatta, Sabetay’ın Edirne sarayındaki konumunu Hz. Musa (AS.)’nın Fir’avun’un Mısır Sarayında yetişmesi durumuna benzeten yorumlar sergilerler. Sabetay’a bağlı museviler çeşitli bölgelerden Edirne’ye gelerek sarık ve cübbe giyip müslüman kisvesine bürünürler, Polonyalı karısı Sara da bu kervana katılır. Sara, Fatma adını alır. Bunlar mü’minler anlamına gelen İbranice Ma’min adını alırlar. Bu şekilde Sabetay’ın taraftarlarının peyderpey zahiren müslüman olmaları, Saray nezdinde Sabetay’ı bir ihtida hareketi önderi konumuna getirmişti. Hatta Sabetay’ın sinagoglara giderek diğer Yahudileri de İslam’a çekmesi teşvik edilir. Ancak, Sabetay’ın orthodox Yahudiler arasında artık etkili olmadığı görülür.Önce Edirne ve Selânik’te yeni müslüman kisvesi ile dolaşan Sabetay sonra üç yıl İstanbul’da bulunur.

 

Zahirdeki bu müslümanlaşma furyasına karşın, Sabetay taraftarlarıyla birlikte gizlice kendi kabbalistik/Mesiyanik yorumu ile Musevî ayin ve toplantılarını sürdürmeye devam eder. Hatta bu durumu Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa’ya ihbar edilir. Bunun üzerine Sadrazam adamlarını gizlice gönderir. Sadrazamın adamları, Sabetay’ı kendisine bağlı bazı Yahudilerle birlikte, Boğaziçi’nde-kuruçeşme’de ayîn yapıp mezâmir okurken yakalarlar. Bu duruma Sadrazam çok içerler. Sadrazam’ın yanısıra orthodox yahudiler de olaydan rahatsızlık duyup, Sadrazam’ın onu İstanbul’dan sürgün etmesine çalışırlar. Bunun üzerine Sabetay ailesi ile birlikte Arnavutluk-Berat’a sürgüne gönderilir. Sabetay burada iken de küçük bir cemaatle faaliyetlerini sürdürür. Burada beş yıl yaşadıktan sonra ölür. Avram Galanté’ye göre Berat’ta müslümanlar tarafından, şehrin içinden geçen ırmağın kıyısında toprağa verilir. Sabetay’ın ölüm tarihi kaynaklarda çelişkili olarak verilir. Ancak daha sora yapılan araştırmalarda Sabetay Sevi'nin kabri-türbesi Karadağ-Ülgin'de bulunmuştur. Halen Türbe olaraka ziyarete açıktırç Bu çelişki, sabetaycı cemaatin mesihleri Sabetay’ın ölmediğine inanmalarından kaynaklanmıştır. Avram Galanté, sabetay’ın 30 Eylül 1675’te bir Yom Kippur (Keffaret Günü) bayramında öldüğünü kaydetmekte[3], Gershom Scholem ise, Sabetay’ın kaleminden çıktığını belirttiği bazı mektuplardan[4] yola çıkarak bir çok farklı tartışmaları da kaydettikten sonra 1676 tarihini vermektedir.   

 

Sabetay Sevi'nin Karadağ-Ülgin'deki Türbesi

Sabetaya inananlar mesihlerinin ölümüne inanmazlar, onun göğe yükselmiş olup, yeniden geleceğine dair inançlarını sürdürüler. Hala inançlı Sabetaycılar, belli zamanlarda deniz ve ırmak kenarklarına gelerek “ Sabetay sevi Seni bekliyoruz” diye bağırma geleneğini sürdürmektedirler. “Kayıp Mesih” kitabının yazarı John Freely bu kitabı yazdıktan sonra bazı Sabetaycılardan hala Sabetay’ın mesih olduğuna inandıklarını ifade eden mesajlar aldığını belirtmiştir.[5]

 

Sabetay Sevi, İstanbul ve Berat’ta bulunduğu yıllarda Sabetaycı inancın kurallarını belirler. Kendi Mesihliğine olan inancı yaymaya devam eder ve Müslüman kisvesi altında kabbalist-mesihçi yorumla inançlarını ne şekilde sürdüreceklerinin de kural ve kaidelerini tesbit eder. Hatta Tevrat’taki On Emir’e nazire olarak. On Sekiz Emri kaleme alır. Bu Onsekiz Emr’in İbranice metni  1910 yılında, Rabbi Abraham Danon tarafından Paris’te basılan, “Etudes Sabbatiennes” adlı eserinde yayınlanır.[6] Aynı metin daha sonra, Avram Galanté’nin kitabında da Ladino ve Fransızca tercümesi ile beraber yayınlanır[7]. On Sekiz Emri içeren metin şu şekilde kaydedilmiştir:

 

“ İşte Efendimiz, Kral ve Mesihimiz Sabetay Sevi’nin On Sekiz Emr’i bunlardır. Şan ve Şerefi Artsın,

 

1. Yaratıcının birliğine ve ondan başka bir hâlik  bulunmadığına dair olan iman muhafaza edilecek. Bir ve eşsiz olan yaratıcının  dışında hiçbir âmir ve hakime sena ve övgüde bulunulmayacak.

 

2. Onun Mesih’inin gerçek Mesih olduğuna ve ondan başka kurtarıcı bulunmadığına ve Efendimiz , kralımız Sabetay Sevi’nin Davud’un neslinden geldiğine iman edilecek. Şerefi bol olsun.

 

3. Ne Tanrının, ne de Mesih’in adına yalan yere yemin edilmeyecek. Zira, Mesih’in adı da Tanrı’dan alınmıştır. Tanrı’nın adı onda mündemiçtir.

 

4. Gerek Tanrı’nın , gerekse Mesih’in adının geçtiği yerlerde tazim ve saygı gösterilecek Yine bilgisi ile akranları arasında temayüz edenlere de tazim ve saygı gösterilecek.

 

5. Mesih’in sırrını anlatmak ve araştırmak için meclisten meclise, toplantıdan, toplantıya gidilecektir.

 

6. Onlar (Sabetaycılar) arasında katiller bulunmayacak. Hatta, kendilerinden nefret eden başka topluluk mensuplarından kimse de öldürülmesin.

 

7. Kislev ayının ( Musevi yılının dokuzuncu ayı) 16’ncı günü herkes bir ev veya mekanda toplanarak Mesih hakkında ve Mesih inancının sırrı hakkında işittiklerini birbirlerine anlatacaklar.

 

8. Cemaatin arasında zina hüküm sürmesin. Beriâ vesilesinde bile hilekârlardan dolayı ihtiyatlı bulunulacaktır.

 

9. Yalancı şahitlikte bulunulmayacak ve kendi yakınına karşı yalan söylenmeyecek, birbirlerini hatta ma’min olmayanları bile ihbar etmeyeceksin.

 

10. Hiç kimse sarık imanına (yani cemaate mahsus olan Zahiri müslümanlığa) zorla sokulmasın. Hatta inansa bile.. Zira, cidâl üstadlarının zümresine (Cemaatin Oganları) mensup olanlar oraya ancak kendiliklerinden ve kendi gönülleri ve iradelerinin sevkiyle girerler.

 

11. Aralarnda kıskançlar, ihtiraslılar ve kendilerine ait olmayan şeylere karşı arzu ve hırs gösterenler bulunmasın.

 

12. Kislev ayının 16’sındaki bayram büyük bir sevinç ile ilan edilip kutlanacak. (Bu Sabetay’ın Edirne Sarayında müslüman edilip sünnet edildiği Rebi’ulevvel’in 16. günüdür.)

 

13. Birbirine karşı iyiliksever ve merhametli davranılcak. Ve kendisine yakın olanın arzusu kendi arzusuymuş gibi gayret gösterilecek.

 

14. Davud’un Mezâmir’i her gün gizlice okunacak.

 

15. Her ay, kamer’in doğuşu izlenecek ve Ayı’n yüzünü Güneş’e çevirmesi ve Ay’la Güneş’in karşı karşıya gelip bakışmaları için duâ edilecek.

 

16. Müslümanların âdetlerine onların gözlerini boyamak için dikkat edilecek. Ramazan orucunu tatbik için sıkıntı gösterilmeyecek, kurban içinde aynı şey yapılacak. Zahirde gözüken herşey yerine getirilecek.

 

17. Onlarla (Müslümanlarla) evlilik akdi yapılmayacak, nikahlanılmayacak.

 

18. Oğulların sünnet edilmesine itina gösterilecek. Bu, mukaddes ve seçilmiş Milletten hayasızlığı kaldırmak içindir.

 

Emrettiğim On Sekiz madde budur. Bunlardan bazıları “ Beriâ” (Yaratılış) kanununa âittir. Bunun böyle oluşu, henüz İsrailoğullarının şeytandan ve taraftarlarından intikam almaya müsait olacak güce erişmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Güç elde edilip o tarih geldiğinde herkes ve herşey eşit olacak. Hiçbir emir, günah ve sevap kalmayacak. Küçük büyük herkes beni tanıyacak. Bana inanan (Ma’min) kimselere şunu da haber vereyim: Beriâ (Yaratılış) ile Asiluth’a itina göstersinler. Keşif ve ilham zamanına kadar ondan hiçbir şey eksiltmesinler. Onlar o zaman hayat ağacının altına girecekler. Ve hepsi birer melek olacaklar. İlâhî ve Ezelî irade bir an evvel tecelli etsin. Amin. “[8]

 

Sabetay Sevi bu On Sekiz Emr’in yanısıra, başta 22 Mart’taki Kuzu Bayramı olmak üzere 16 ayrı bayram ihdas eder.

 

Sabetay Sevi, kısa bir süre sonra karısı Sarah’ın ölümünün ardından, Selanikli Yoheved adlı bir yahudi kadınla evlenir. Bu kadına Müslüman adı olarak Aişe adı verilir. Kayınpederi Yossef Pilosof, Abdülgafur adını, kayınbirâderi Yossef Kerido da Abdullah Yakup adını alır. Sabetay’ın ölümünden sonra onun mesihliğine inanan ve onun yolunda giderek zahiren müslüman olan ma’minler daha çok Selânik’te toplanırlar. Ancak onların önemli bir bölümü İzmir, Manisa ve Aydın civarına yerleşir.               

Önceleri, kayınbiraderi Yakub’un liderliği yürütmeye çalıştığı cemaatte anlaşmazlıklar, bölünmeler husule gelir. Sabetay’ın Berat’ta ölümü üzerine Kayınpederi Abdülgafur oğulları ile Selanik’e gelir.Cemaatin ileri gelenlerinin bir bölümü Yakup Kerido’nun cemaatin başına geçmesini ister. Ve bu doğrultuda Cemaatin idaresini eline alır. Ancak koyduğu bazı yeni kurallar, bir kısım cemaat üyelerini rahasız eder. Özellikle, zahirde müslüman gözükmek için Hacc dahil her türlü dini vecibenin yerine getirilmesi gerektiğini savunur. Buna Sofyalı Mustafa Çelebi’nin başını çektiği bir grup karşı çıkar. Bunlar Sabetay’ın öğretilerinde değişikliğin olamayacağını ileri sürerler. Yaklaşık 200 Sabetaycı ailenin önemli bir bölümü Mustafa Çelebî’nin saflarında yer alır. 1690 yılında Selanik’te Yakub’un evinde yapılan toplantı sırasında oluşan bir anlaşmazlık üzerine, Mustafa Çelebî’nin ayağa kalkarak “ Beni seven arkamdan gelsin” demesinin ardından bu bölünme fiilen gerçekleşir. 43 Aile Yakub’a sadık kalır. Bunlara artık Yakubîler adı verilecekti. Diğerleri ayrılır. Yakup Kerido yeni koyduğu prensipleri sıkı sıkıya uygulamak için Mustafa adlı bir bağlısıyla beraber Hacc’a bile gider Hacc yolculuğu esnasında Mekke-i Mükerreme ile Medine-i Münevvere arasında bir mevkide azgın bir devenin saldırısına uğrar. Bu devenin ayakları altında can verir. Kendisi Hicaz’da terk-i hayat eder ancak, arkadaşı Mustafa Hacı olarak Selanik’e döner. Yerine, nesli olmadığı için Hacc arkadaşı Hacı Mustafa bu grubun başına geçirilir.

 

Yakub Kerido’ya karşı gelerek cemaati bölen Sofyalı Mustafa Çelebî, Karakaşlar olarak adlandırılacak olan grubu kurmuş olur. Yakub’un grubundan ayrıldıktan 12 yıl sonra, 1702 yılında yeni reenkarnasyonu (reincarnation) içeren mistik yorumlara girişir. Mustafa Çelebi bu tarihte, Sabetay Sevi’nin ruhunun kendi taraftarlarından Abdurrahman adlı bir Sabetaycı’nın oğlu Osman’da tekrar tecessüm ettiğini iddia eder. Sözde Sabetay’ın ruhu bu çocuğa geçmişti. Bu şekilde Mustafa Çelebî, Osman’ı Sabetay’ın halefi olarak ilan eder. Sonra da 1716 yılında o sırada 40 yaşında olan Osman’ı Mesih olarak ilan eder. Bu durum Karakaş cemaati içinde tartışmalara neden olur. Cemaat içinden İbrahim Ağa adlı biri buna karşı çıkarak, Osman Ağa’nın Sabetay’ın temsilcisi olabileceğini, ancak Mesih olamayacağını söyler. Cemaat içinde ayrılıklar büyür. Ancak on yıl sonra 1726’da Osman Ağa ölür. Yerine oğlu Abdurrahman geçer. Ancak İbrahim Ağa bu gruptan kendi taraftarlarıyle birlikte tümden koparak, Kapancılar olarak nitelendirecek olan grubu kurar. İbrahim Ağa, Sabetay’ın öğretilerinin Sabetay’ın hayatta olduğu dönemlerdeki şekliyle korunmasını öngören fikirler ileri sürüp, bu yönde kurallar vaz’eder.

 

Uzun süre, Müslümanlarla ihtilat etmeden, gerek Selanik’te gerekse İzmir ve Manisa çevresinde daha çok izole bir hayat sürerler. Her ne kadar Yakubiler, müslümanlarla ihtilatı bir şekilde ön görse de bu pek fazla gerçekleşmez. Sabetaycılar, 18. yüzyılda gerek ticari, gerekse siyasi alanda ciddi bir varlık gösteremezler. Yalnız Selanik ve İzmir limanlarında ticaret dolayısıyla, yabancı tüccarlarla zaman zaman irtibata geçerler.

 

Ancak 19. yüzyılın başlarından itibaren, adı geçen liman kentlerinde yabancı tüccar ve misyonlarla irtibatlarının artmasıyla, yabancılara ve Batı’ya açılmaya başlarlar. Ticari hayatta atılımlar gerçekleştiriler. Ticari sahada Rum ve Ermenilere rakip olacak hale gelirler. Capitulationlar dolayısıyla yabancılarla artan irtibatları zamanla eğitim konusunda da Batı’ya açılma eğilimi gösterirler. Özellikle Tanzimât sonrasında mektep ve medreselerde yer alırlar. Ayrıca bu süre içinde Osmanlı Rumelisinin birçok yerine dağlıp yerleşirler. Bulgaristan, Bosna, Arnavutluk, Teselya, Tırhala, Mora, Girit, Sakız, Drama, Edirne gibi yerlerde Sabetaycı aileler oluşur. Hata bir bölümü Balıkesir’in bazı kazalarına yerleşirler. Zamanla müslüman ailelerle daha sıkı ilşkilere girerler.

 

Özellikle, Bektaşilik, Mevlevîlik, Melamilik gibi tarikatlar içerisinde yer almaya başlarlar. Bunun ilk örnekleri, Üçüncü devre Melâmîliğinin kurucusu Şeyh Seyyid Muhammed Nûr El-Arabî’nin Mısır’da Ezher’de tahsilini tamamlamasının ardından Rumeli’de Yanya’ya göç etmesinden sonra  görülmüştür.

 

Seyyid El-Hacc Muhammed Nûr El-Arabî, Aslen Kudüslü Seyyid İbrahîm’in oğlu olup, 1228 Hicri tarihinde Mısır’da Mahalletu’l-Kübra kasabasında doğmuştur. Ezher’de tahsilini tamamlamış ve Nakşibendi tarikatına girmiştir. Sonradan, Bugün Yunanistan’ın Arnavut bölgesinde kalan Yanya şehrine göçmüştür. Nakşibendî-Müceddidîliğin, Melâmiyye kolunu kurmuştur. Bunun dışında Muhammed Nûr El-‘Arabî, Halvetî Şa’bânî, Ekberî ve Uveysî silsilesine de sahip olmuştur. 19. yüzyılda Melamîliği tekrar canlandırmıştır. Bir çok ünlü halifesi vardır. Fatih türbedârı ‘Amiş Efendi, Tibyânu’l-Vesâil sahibi Harîrîzâde Kemaleddîn Efendi bunlar meyanındadır. Yanya’dan sonra Selânîk ve Üsküp’te ikâmet eden Muhammed Nûr El-‘Arabî son olarak Ustrumca’da ikamet etmiş ve 29 Cemaziyelahir 1305 tarihinde burada vefat ederek, vefat ettiği odada gömülmüştür. Tasavvufta Melâmet ve Vahdet-i Vücud ekolüne bağlı olan, Nûr El-‘Arabî Hazretleri 17’si Arapça, diğerleri Türkçe olmak üzere 55 civarında eser kaleme almıştır. Buna karşın, Selânîk ve Üsküp’te kendisine intisap edenlerin bir bölümü Sabetaycı kökenliydi. Bunlar arasında,  Selânîkli Osman Zevkî Bey önde gelenlerdendi. Şeyh Muhammed Nûr El-‘Arabî’nin vefatından sonraları, Doğu Rumeli ve İstanbul’da Melâmilik, Amiş Efendi kolu hariç, genellikle Sabetaycıların kontrolünde bulunmuştur.[9] Hatta, Üçüncü devre Melâmiliğine ait dergâhların bazıları, aynı zamanda gizli Sabetaycı sinagogları olarak faaliyet göstermekteydi. Halen Kosova'da Prizren ve Rahovec'teki Melâmi dergahları ise, Sabetaycıların kontrolünde olanların aksine, M. Nur El-Arabi'nin istikametinde, faaliyetlerini sürdürmekte, dini vecibelerine bağlıdırlar

 

Üçüncü devre Melâmîliğinin yanısıra, Sabetaycı kökenliler, 19. yüzyıldan itibâren Mevlevîlik, Bektâşîlik  gibi tarikatlarda yoğun bir şekilde yer almışlardır.

Mevlevî tarikatındaki bunun ilk önemli örneği, Selânikli Mevlevî Es’ad Dede’dir. Hüseyin Vassâf, Mehmed Es’ad Dede ile ilgili yazmış olduğu ancak basılmamış halde kalan “Es’adnâme” adlı eserinde, Esad Dedenin hayatını anlatırken şu şekilde bir başlangıç yapar:

 

“Arif-i esrar-ı Mesnevî Mehmed Es’ad Dede, Selânîk tüccarından ve avdetî (Dönme) lerden Receb Efendi’nin sulbünden 1259 Hicri, 1258 Rumî (Milâdi 1843) tarihinde dünyaya gelmiştir. Mahall-i vilâdeti Selânîk’te Kadı Abdullah Efendi mahallesidir.

Hususi muallimden tahsil-i ilme başlayıp, henüz sinn-i büluğa vâsıl olmadığı bir çağda iken âlem-i menâm (Rüyâ) da görür ki, bir kuyuya düşmüş; Server-i âlem (SAV) Efendimiz Hazretleri şeref-zâhir olup mübârek yed-i saâdet-münevverlerini uzatıp Cenâb-ı Es’ad’ı kurtarmıştır.

 

İşte bu neş’e onun hâlini diger-gûn etmiş, mertebe-i celîle-i İslâmiyyet’de sâhib-i makâm ve nâil-i merâm olmasına sebeb-i lutf-i İlâhî olmuştur.” (Hüseyin Vassâf, Es’adnâme[10], Shf. 3)    

 

Hüseyin Vassâf’a göre İslâm’a bu rüya sonucunda iyice ısınıp bağlanan, Mehmed Es’ad önce Selânik’te bazı hocalarda tahsil görür. Selanik Vilayet kaleminde bir süre çalışır. O sırada Selanik’te Bedeviyye tarikatı şeyhlerinden Şeyh Osman Efendi diye birisine bağlanır. Sonra da İstanbul’a gelerek medreselere girer uzun zaman medrese tahsili görür. Kısa zamanda zekasıyla temayüz eder. Birçok kitap okuyup, toplar geniş bir kütüphane kurar. Çeşitli dini ilim dallarında icazetler alır. Ders okutmaya başlar birçok talebesi olur. Fatih’teki Tahir Ağa tekkesi, Yenikapı Mevlevihânesi ve Kasımpaşa Mevlevihanelerinde bulunur. Buralarda Mesnevi dersleri okutur. Altı kez Hacc ve Umre yapar. Bir çok kimseye icâzet verir. İcazet verdikleri arasında, Es’adnâme kitabının müellifi Hüseyin Vassâf, Tahiru’l-Mevlevî (Tahir Olgun, Yenikapı Mevlevihânesi’nin ünlü Mesnevihanlarından olup, bir çok eser telif etmiştir. Şapka kanununun ardından, İstklâl mahkemesinde, İskilipli Atıf Hoca ile birlikte yargılanmıştır. Birçok eseri yayınlanmış olan Tahiru’l-Mevlevî 1951 tarihinde İstanbul’da vefat etmiştir. Mezarı Eyüp’te kırkmerdivenlerdedir.), Şeyh Muhammed Zâhid El-Kevseri gibi ulema ve maşâyihten ünlü kimseler vardır. Merhum Mehmed Es’ad Efendi 12 Şa’bân 1329/11 Ağustos 1914 tarihinde Pazartesi günü vefat etmiş olup, Kasımpaşa Mevlevihanesi mezarlığına defnedilmiştir. Ancak, mezarı Mevlevihanedeki diğer mezarlar gibi tekkelerin kapatılmasının ardından 1926’da kaldırılmış, mezarı Fatih’te Aşık Paşa mahallesindeki Tahir Ağa tekkesinin haziresinde, Selahaddin Uşşakî’nin ayak ucuna nakledilmiştir. Halen mevcut olan ve demir parmaklıkla çevrili mezarın demir çerçeve içindeki mermer kitâbesini şu şekilde okuduk. Kitâbe Merhum Hüseyin Vassâf’a aittir:

 

Huve’l-Hayyu’l-Bâkî

 

Mesnevî-Hân, kenz-i esrâr u hikem Es’ad Dede

Alem-i devrânda dervîş-i hümâ-pervâz idi

Feyz-i nutkun ahz edenler, dediler tarîhini

Gitdi sû-yi lâmekâna, nâsih-i mümtâz idi

 

Mesnevî-Hân-ı şehîr Mehmed Es’ad Dede Efendi hazretlerinin ruh-ı pür-fütuhları için Fatiha

12 Şa’bân Sene 1329    Yevmu’l-İsneyn  25 Temmuz Sene 1327       

 

Mevlevî Es’ad Dede’nin bir kısmı Arapça ve Farsça olmak üzere 16 eseri vardır. Farsça gramerle alakalı olarak “ Numune-i Kavâid-i Farsi” adlı bir eseri basılmıştır. Vakfettiği yazma eserlerin 700 cilde yakını bugün Beyazıt Devlet kütüphanesindendir. Günümüzdeki ünlü Sabetaycı Bezmenler ailesi bu zâtın neslinden gelmektedir. [11]

 

Mevlevîlik’teki ikinci önemli Sabetaycı da Selanik Mevlevihanesi Şeyhi İshak Dede olayıdır. Karakaş Sabetaycılarının önemlilerinden olan , İshak Dede Mevleviliğe intisabından bir süre sonra Selanik Mevlevihanesinin postnişînliğine yükselir. Aynı zamanda güçlü bir sabetaycılık eğitimi de alan İshak Dede, Mehmed Es’ad Dede’nin aksine Sabetaycı geleneği ve inancını gizliden güçlü bir şekilde sürdürür. Sabetaycılar içerisinde hahamlık (Ogan) mevkiine yükselir. Selanik’teki Sabetaycı mezarlığının bitişiğinde olan Mevlevîhanenin[12] şeyhi olarak maruf günlerde Mevlevî ayin ve erkânını sürdürdüğü gibi, bu mevlevihanede  çifte kimlikli mürtleriyle birlikte gizliden Sabetaycı ayinlerini de sürdürür. Mübadele sonrasında İzmir’e gelen İshak Dedenin ölüm tarihini tesbit edemedik. Dışişleri Eski bakanı Prof. Dr. Emre Gönensay İshak Dede’nin torunlarındandır.

 

Sabetaycılar, Melamilik ve Mevlevilik dışında en güçlü bir şekilde Bektaşilik tarikatında yer alırlar. Başta, Selanik, Serez, Drama, Üsküp, Teselya, Batı Trakya ve Edirne olmak üzere İzmir Ve Manisa’da[13] yoğun bir biçimde Bektaşilik tarikatına nüfuz ederler. Bektaşilğin geniş meşrepliliği onların nüfuzunu çok daha kolaylaştırır. Sonradan İstanbul’daki bazı Bektaşi tekkelerine de ciddi bir şekilde nüfuz ederler. Bugün bile gerek Rumeli’de gerekse İzmir, Aydın ve İstanbul’da, hatta Ankara’da Bektaşilerin önde gelenlerinin önemli bir bölümü Sabetaycılardan oluşmaktadır.  Bektaşilikte yer alan Sabetaycıların bir bölümünü şu şekilde sıralayabiliriz. Sabetaycı ve Mason Mesut Koman Baba,  Sabetaycı ve Mason üstadı Teoman Güre (İlhâmî )

Halifebaba, İzmir’de hazine avukatlığı yapmış olan Sabetaycı Feyzi Akeren Baba, Selânikli Ali Aydın Baba, Mason ve Sabetaycı Yenişehirli Hüseyin Hüsnü (Erdikut)Baba[14], Sabetaycı  Hüseyin Coşkun Eren, Sabetaycı Prof. Ragıp Üner, Mustafa Kemal Atatürk’ün başhekimi Sabetaycı Dr. Hasan Ragıp Erensel Halifebaba, Sabetaycı Ali Gâlip Eren Halifebaba, Kazlıçeşme Bektâşî Tekkesinin haziresinde medfun olan Tabip Binbaşı Sabetaycı Haydar Bey[15] .Emekli Albay Sabetaycı Cavid Aker Baba, Emin Uras Baba, Eski Ziraat vekili Sabetaycı Nedim Ökmen, Ali Oktay Cever[16], Besim Berkmen, Cevdet İşçimen.

 

 

Sabetaycılar, Tarikatlerin[17] yansıra, ticari alan başta olmak üzere diğer alanlarda da boy göstermeye başlarlar. İlkin en önemli adımları eğitim alanında atarlar. Fransız Ve Türkiye Yahudilerinin birlikte Selanik, İzmir gibi Batıya açık ticari liman kentleri başta olmak üzere faaliyete geçirdikleri Alliance Israélite okulları[18] buralardaki Sabetaycıların ilgi göserip devam ettikleri okullar olmuşlardır. Daha sonra Robert koleji başta olmak üzere diğer yabancı okullarda da Sabetatycılar yer almışlardır.

Ancak Sabetaycıların eğitim alanındaki asıl atılımları, kendi kurdukları, Terakki ve Feyziye mektepleriyle olmuştur. Bu her iki mektep grubunun temelleri Atatürk’ün Selânik’teki öğretmeni Şemsi Efendi (Şimon Zwi) tarafından atılmıştır. Sabetaycıların Kapancılar koluna mensup olup, 1851 yılında Selanik’te Koca Kasım mahallesinde Abdi Efendi ile Rabiâ Hanım’ın oğulları olarak dünyaya gelen Şemsi Efendi Selanik rüşdiyesini bitirir. Bunun yanısıra hususi dersler alır. Önce Arapça ve Farsça dersler alır. Ayrıca, İbranice öğrenir. Daha sonra Selanik’teki Alliance Israélite okulunda Fransızca dersler alarak bu dili öğrenir. Rüşdiyeyi bitirdikten sonra hemen öğretmenliğe merak saran Şemsi Efendi genç yaşta, okula gitme imkanı bulamayan Sabetaycı çocuklara hususi öğretmenlik yapar. Bir ara Aynaroz gümrük kâtipliğinde de çalışan Şemsi Efendi, 1871 yılında Selanik’e tekrar döner. Hedefi Selânik’te Sabetaycı Cemaat mensuplarına yönelik Avrupaî tarzda eğitim yapan okul açmaktı. İlkin burada Yabancı bir okulda Türkçe öğretmenliği yapmaya başlar. Şemsi Efendi bununla kalmayarak, 1872’de ilk hususi mektebini açma izni alır. Selanik’te Sabri Paşa caddesinde, Çarşamba tekkesi karşısında tek katlı bir binada ilk mektebini açar. Sadece Sabetaycı Cemaat mensubu çocuklara yönelik olarak hizmet veren bu mektep, Sabetaycıların Terakki ve Feyziyye mekteplerinin nüvesini oluşturacaktı. Avrupâî usulde eğitim veren Şemsi Efendi’nin bu mektebinde daha sonra Mustafa Kemal Atatürk de okuyacaktı. Bu, Şemsi Efendi’nin “Atatürk’ün Hocası” ünvanını almasına neden olacaktı. Ilgaz Zorlu’ya göre Şemsi Efendi aynı zamanda en büyük Sabetaycı Kabbalistlerden ve Kabbala üstadlarından biriydi. Hatta, kendi mektebinde Sabetaycılık eğitimi verdiği de bilinmektedir.

 

1879 yılında Selanikte Terakki mektebi kurulur. [19]Kabbala mistisizminden etkilenen Şemsi Efendi, Karakaşlarla Kapancılar grubunu yeniden birleştirme çabalarına girer. Hatta bu amaçla, kendisi Kapancılar koluna mensup olmasına karşın, Karakaşlar grubu ile anlaşarak 1884’te onlara ilk Feyziye[20] mektebini kurar. Bu mektepte öğretmenliğini sürdüren Şemsi Efendi ilk kurduğu tek katlı mektepde de öğretime devam eder. İlk önce kısa bir süre mahalle mektebine devam eden Mustafa Kemal de, bir süre sonra Ali Rıza Bey tarafından mahalle mektebinden alınarak Şemsi Efendi Mektebi’ne kaydedilir. Mustafa Kemalin ilk ciddi öğrenimi bu mektepte olur. Daha sonra Askeri Rüşdiyeye kaydolan Mustafa Kemal bu sırada Fransızca öğrenmek için Selanik’teki Alliance Israélite okuluna da bir süre devam eder.

 

1912’de Balkan Harbi sonrasında Selanik’in Osmanlılar tarafından kaybedilmesi üzerine, Şemsi Efendi buradan göç etmek zorunda kalır. Önce, İzmir’e yerleşmek isteyen Şemsi Efendi (Şimon Zwi) İstanbul’a yerleşmek zorunda kalır. İstanbul’da Fatih Kız Lisesine Fransızca öğretmeni olarak tayin edilir. Ancak bir süre sonra sağlığı bozulmaya başlar. 1917 yılında İstanbul’da vefat ederek, Kapancılar koluna mensup olmasına karşın, Üsküdar Bülbülderesi’ndeki Selanikli-Sabetaycılar mezarlığında, Karakaşlar bölümünde defnedilir. Yine cemaat mensuplarından Makbule Hanım adlı birisiyle evlenmiş olan Şemsi Efendi’nin makbule Hanım’dan Ma’rife Ve Yektâ adlı  iki kızı olur. Müziğe ve eğlenceye meraklı olan Ma’rife düzgün bir eğitim almaz, evlenip biri erkek üç çocuk sahibi olur. Okumaya ve Fransızca öğrenmeye meraklı olan Yektâ ise, ablası gibi güzel olmamasına karşın iyi bir eğitim alır. Sonra, Şemsi Efendi’nin akrabası ve yetiştirdiği İbrahim İhsan’la evlenir. (İbrahim İhsan Bey'in babası Veli Bey Muallim Şemsi'nin kuzenlerindendi). ancak bu evlilik bir gece sonra sona erer. İbrahim İhsan hakkındaki siyasi suçlamalardan dolayı Selanik’i terkeder. Yektâ’nın İbrahim İhsan’dan Veli adlı bir oğlu olur. Annesi ve Şemsi Efendi tarafından büyütülen Veli Efendi de Şemsi Efendi ile birlikte İstanbul’a göç eder. 1934’te ki soyadı kanununda Zeren soyadını alan Veli Efendi sonra Nazime Hanım diye yine Kapancılardan bir bayanla evlenir. Veli Zeren 1958 yılında İstanbul’da vefat eder.[21] 

İbrahim İhsan Bay 1913'te Viyana'ya gider. Orada yeniden evlenir orada da Saip İhsan diye bir oğlu olur. Mustafa Kemal 1917'de Veliahd Vahideddin'in maiyyetinde yaveri olarak Almanya-Avusturya seyahatinde eşlik ederken Viyana'da babası İbrahim İhsan ile son olarak görüşür.  İbrahim İhsan 1920'li yılların başında Viyana'da vefat eder.

İbrahim İhsan Bey'in Viyana'da 1916'da doğan oğlu Saip İhsan (Tansuk) sonra'dan Türkiye'ye gönderilir. Dolmabahçe'de Mustafa Kemal Atatürk'ün tabutunu taşıyanlar arasında Saip İhsan Tansuk da vardır. Etibank Müdürlüğü de yapan Saip İhsan Tansuk 14 Ağustos 2012'de İstanbul-Heybeliada'da vefat eder ve burada defnedilir.

 Selanikli Veli Oğlu İbrahim İhsan Bey. Selanik'te Avusturya-MNacaristan Devleti Konsolosluğu Kâtibi ve Sonra Tercümanı

İbrahim İhsan Bey ile ilgili bazı arşiv belgeleri

Muallim Şemsi'nin kızı Yekta Hanım, Veli Zeren ve Eşi Nazime Hanım ve Veli Zeren'in Cenaze ilanı

Saip İhsan Tansuk ve 2012 Tarihli Cenaze ilanı

1877-78 (93) harbi sonrasından başlayarak, Balkanları terk ederek İstanbul vesair şehirlere göç etmek zorunda kalan sabetaycılar, Selanik ve çevresinde kurdukları müesseseleri de yeni geldikleri yerlere taşıdılar. Feyziye ve Terakki mektepleri sadece İstanbul’da değil İzmir, Bursa, Manisa ve İzmit gibi merkezlerde de kurulur. Özellikle Sabetaycıların, İstanbul’da Nişantaşı, Şişli ve Teşvikiye semtleri çevresinde kümelenmeleriyle her iki cemaate ait bu mektepler lise olarak Teşvikiye’ye taşınır. Şişli Terakki lisesi ve Işık liseleri olarak faaliyet gösteren bu mekteplerden Terakki lisesi son yıllarda buradan taşınır. Feyziye mektebi ise halen burada Işık lisesi olarak faaliyetini sürdürmektedir. Her iki mektep’te uzun süredir Sabetaycı cemaat mensubu olmayan bir çok öğrenci de öğrenim görmektedir. Feyziye Mektepleri vakfına bağlı kurum daha da genişleyerek, son yıllarda Işık Üniversitesini kurar, bu üniversitenin rektörlüğünü halen İstanbul Üniversitesi eski rektörlerinden karakaşlar cemaatine mensup, Prof. Bülent Berkarda yürütmektedir.

 

Birinci Bölümün Sonu  

Notlar:

[1] Gershom Scholem’in “ Sabbatai Sevi, The Mystical Messiah” adlı 1000 sahifelik hacimli eseri, Princeton University Press, USA. 1973, 1975, 1989; Prof Avram (Abraham) Galante’nin “ Sabetay Sevi Ve Sabetaycıların Gelenekleri” adıyla tercüme edilen Fransızca çalışması, Zvi-Geyik Yayınları, 2000, İstanbul; John Freely’in “ Kayıp Mesih” başlığıyla tercüme edilen  çalışması, Türkçe Tercümesi: Remzi Kitabevi, 2004, İstanbul; Ilgaz Zorlu’nun “ Evet, Ben Selanikliyim” kitabı, Zvi-Geyik Yayınları, 8.  Baskı, İstanbul; İbrahîm Alaettin Gövsa’nın “Sabatay Sevi” kitabı bunların başlıcalarıdır. 

[2] Sabetay Sevi’nin zâhiren müslüman oluvermesi ile sona eren Yahudilik içindeki bu sorun ve tartışma, daha doğrusu, fitne zamanla Osmanlı-İslâm toplumu içine taşınmış oluyordu.

 

[3] Abraham Galanté, Nouveaux Documents Sur Sabbetai Sevi: Organisation et us et coutumes de ses adeptes. Fratelli Haim Kğıtçılık ve Basımevi, Istanbul, 1935; Sabetay Sevi Ve Sabetaycıların Gelenekleri, Zvi-Geyik Yayınları, İstanbul, 2000. pp. 57-59 

 

[4] Gershom Scholem, Sabetay Sevi’nin Ağustos 1676 tarihinde, Eylül ayındaki Yom Kippur bayramı dolayısıyle Berat’taki yahudi cemaatine yazdığı mektubun tıpkıbasımını yayınlamıştır. Sabetay Sevi’nin Yom Kippur bayramında okunmak üzere cemaatten bir dua kitabı talep ettiği mektubun aslı, Kudüs’teki Ben-Zvi Enstitüsündedir. G. Scholem, Sabbatai Sevi, pp. 898-899, 918-922

[5] Milliyet Gazetesi, 5 Ocak 2003 tarihli Pazar ekinde yar alan, Ahmet Tulgar tarafından, John Freely ile yapılmış bir röportaj

 

[6] Abraham Danon, Etudes Sabbatiennes, Paris, 1910

 

[7] Galanté, a.g.e, 61-67

[8] G. Scholem, a.g.e, 55, 294, 552; İ. Alaettin Gövsa, Sabatay Sevi, 59-62

[9] Seyyid Muhammed Nûru’l-‘Arabî ile ilgili olarak, ayrıca bkz. Abdülbâkî Gölpınarlı, Melâmilik Ve Melâmiler, Devlet Matbaası, İstanbul 1931, Tıpkıbasım, Pan Yayıncılık, İstanbul 1992.; Sâdık Vicdânî, Tarikatler ve Silsileleri ( Tomâr-ı Turûk-ı ‘Aliyye ), Haz. İrfan Gündüz, Enderun Kitabevi, ;İstanbul, 1995.   

[10] Es’adnâme’nin müellif hattıyla olan yegâne yazma nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Bölümü No: 2324/2 ‘de bulunmaktadır.

 

[11] Mehmed Es’ad Dede ile ilgili olarak ayrıca Bkz. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, Cilt. 1. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Mehmet Akkuş, Prof. Dr. Ali Yılmaz, Kitabevi, İstanbul 2006, Shf. 402-406; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, IBB, Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1996. Shf.131-132; Nicholas P. Stavroulakis, Salonika, Jews And Dervishes, Talos Press Athens, 1993, pp. 72; Mehmed Ali Gökaçtı, Selânik Mevlevihanesi, Toplum Ve Tarih, Cilt.34, Sayı. 201, Eylül 2000, Shf.54

 

[12] Selânik Mevlevihanesi ile ilgili olarak bkz. N. P. Stavroulakis, a.g.e. pp. 45-78; Mehmet Ali Gökçatı, a.g.m.

Stavroulakis’in bu eserinin 71. sayfasında, İshak Dede’nin Selanik’teki Mevlevihanesinin revaklarında Mevlevi Şeyhi kıyafetiyle çekilmiş bir fotoğrafı yer almaktadır.

 

[13] Manisa’daki Sabetaycı-Bektaşilerle ilgili ilginç bir Fransızca belge ve Tercümesi şu şekildedir:

 

BELGE:

 

 

"PROCURATOR AMPLUS" ( İMTİYAZLI İDARECİ)

 

Bu Fransızca belge İtalya'da Vino Ponti'nin özel kütüphanesinde 268

no. ile bulunmaktadır.

 

PROCURATOR AMPLUS

 

CASTELLUM DuoEt Viginti Excellence,

 

La règion du Castellum-Aegis Centrum, comprenant le prèfecture de

Smyrne et une partie du prefecture de Magnèsie, est habitèe par une

population de plus de 10.000 Juif-Bakhtasis auxquels il faut ajouter

3.000 Juif-Bakhtashis du prèfecture de Palèo-Castro. Ils y ont èmigrè

depuis 1910; ils attendent anxieusement la libèration de leur Patrie

pour regagner leurs foyers.

Le gouvernement de Kemal Pacha, après entente apocryphe avec

Thalamus, a accordè 15 sièges aux Juif-Bakhtasis dans l'Assemblè

National.

Les Juif-Bakhtasis ont ètè convertis à l'Islamisme, il y a environ 150

ans: ils gardent encore les pratiques juives, ils conservent le Torah

et

les livres de prière comme de prècieuses reliques et ils parlent entre

eux la langue juive.

Les ayant pris sous ma protection sur la demande, on aurait pu

supposer que c'etait un but de prosèlytisme que j'avais accèdè à cette

demande.

L'Excellence Bozkurt Beg m'adressa une lettre pour me confier le

pouvoir:

'C'est des Juifs nous avons pris cette contrèe, c'est à eux que nous la

remettons aujourd'hui. Nous allons vous livrer aussi les synagogues

que nous avons transformèes en mosquèes, transformez-les de

nouveau en synagogues, si vous les croyez bon'

Mais dans un esprit d'apaisement des passions j'ai cru bon de ne pas

y toucher, de les èvaluer après.

Par ordre du gouvernement Turc, aucune mesure concernant la

population Juif-Bakhtasis n'a ètè prise par les autoritès sans que je

sois consultè. Lorsque la bureaucratie Turc s'est dèsagrègèe en

Musulmans, ils ont continuè à reconnaitre mon autoritè et à montrer

leur confiance à l'èlèment Juif-Bakhtasi.

Ils m'ont instamment priè de faire partie du Grand Autoritè de sauver

la règion des excès Musulmans.

En meme temps l'Excellence le chef d'Etat-Majeur m'ècrivit une lettre

me demandant d'organiser un règiment des Juif-Bakhtasis,

reconnaissant par la- meme l'influence et l'importance de l'èlèment

Juif-Bakhtasi de la règion. Les officiers et les autoritès lègales

continuent de nous tèmoigner la confiance la plus absolue.

Les Juif-Bakhtasis se sont montrès dignes de cette confiance; ils ont

pu assurer la vie et les biens des officiers et des autoritès lègales.

Malgrè le trouble des consciences et les difficultès exceptionels qui

se

sont prèsentèes, il n'y eut aucune perturbation.

Ces faits dèmontrent que le gouvernement de l'Excellence Moustapha

Kemal Ataturk a reconnu que les Juif-Bakhtasis ètaient leurs seuls

succeurs et les seuls capables de gouverner le pays, une fois

l'idèologie musulmane abolie. En tout cas il a reconnu l'influence

prèpondèrante de l'èlèment Juif-Bakhtasi.

Dans les circonstances les plus difficiles, les Juif-Bakhtasis ont pu

assurer un ordre parfait. Avec mes remerciements anticipès, veuillez

agrèer, Excellence, l'assurance de ma parfaite considèration.

 

Farhi Gollanzo

 

PROCURATOR

 

Smyrne, le 16 Mars 1937

------------------------------------

 

TERCÜMESİ:

 

 

İMTİYAZLI İDARECİ

 

22 No.lu KALE Hazretleri,

 

İzmir vilayetiyle, Manisa vilâyetinin bir kısmını ihtiva eden

Kale-Merkez

Ege bölgesinde 10.000'den fazla Yahudi-Bektaşi nüfusu ikâmet

etmektedir ve bunlara Paleo-Castro (Balıkesir) vilâyetindeki 3.000

Yahudî-Bektaşi'yi de ilâve etmek lüzum eder. (Onlar) Oraya 1910

yılından itibaren hicret ettiler; Vatanlarının hürriyete kavuşmasını ve

ocaklarına (ortamlarına) geri dönmeyi sıkıntı içinde bekliyorlar.

İç Oda ile (varılan) hafî (gizli) mutabakattan sonra Kemal Paşa idaresi

Yahudi-Bektaşiler'e Milli Meclis'te 15 adet sandalye (koltuk) tahsis

etti.

Yahudi-Bektaşiler yaklaşık 150 yıl evvel İslâm'a ihtida ettiler: Yahudi

pratiklerini hâlâ muhafaza ediyorlar, Torah'ı ve dua kitablarını

değerli kalıntılar gibi koruyorlar ve aralarında İbranî lisanıyla konuşuyorlar.

Taleb üzerine onları himâyeme almam suretiyle, bu talebe iştirak

etmiş olmam bir dönmelik gayesi olarak kabul edilebilirdi. Bozkurt Bey

hazretleri (M.Kemal'i kastediliyor) iktidarı (salâhiyyeti) bana emanet

(ettiğini gösteren) bir mektup gönderdi:

'Biz bu emaneti Yahudiler'den aldık, bugün onu yerine iade ediyoruz

(onlara geri veriyoruz). Camilere çevirdiğimiz sinagogları da size

vereceğiz, eğer iyi olacağına inanıyorsanız onları yeniden sinagoglara

çevirin'

Fakat ihtirasların ağırlığı esprisi dahilinde, onlara dokunmamanın,

daha sonra değerlendirmenin iyi olacağına inandım. Türk hükümetinin

tâlimatı gereği, benim tavsiyem olmaksızın, yetkililer tarafından

Yahudi-Bektaşi toplumunu alâkadar eden hiçbir karar alınmadı.

Türk bürokrasisi Müslümanlar'la mutabık olmadığı müddetçe, benim

yetkimi tanımaya ve Yahudi-Bektaşi unsuruna itimad etmeye devam

ettiler.

Benden mütemadiyen, bölgeyi Müslüman artıklarından kurtarmak için

Büyük Otorite'nin bir parçası olmayı rica ettiler.

Aynı zamanda Genelkurmay Başkanı Hazretleri (Fevzi Çakmak

kastediliyor (1922–1944 arası), bölgedeki Yahudi-Bektaşi unsurunun

ehemmiyetini ve tesirini tanıyan (ona minnet duyan) ve benden bir

Yahudi-Bektaşi (sistemli) birliğini organize etmemi taleb eden bir

mektup yazdı.

Yahudi-Bektaşiler bu itimaddan gurur duydular; Kanunî yetkililerin ve

subayların iyiliğini (huzurunu) ve hayatını garanti edebildiler.

Sergilenen şuur bulanıklıklarına ve istisnai zorluklara rağmen hiçbir

karmaşa olmadı.

Bu olup bitenler gösteriyor ki, Mustafa Kemal Atatürk hazretleri, bir

kere Müslümanlık ideolojisi bitip tükenmeye görsün, Yahudî-

Bektaşiler'in kendilerinin tek halefi olduklarını ve ülkeyi idare

etmeye

kabiliyetli yegâne (toplum) olduklarını gördü (bildi, farketti). Her

hâl-u

kârda, Yahudî-Bektaşî unsurunun ağır (câlib-i dikkat) tesirini gördü

(bildi, tanıdı).

En zor şartlarda, Yahudî-Bektaşiler mükemmel bir nizamı

kesinleştirebildiler.

Hazretleri, mükemmel niyetimin kat'iyetini öncelikli teşekkürlerimle

beraber (lûtfen) kabul buyurunuz.

 

Farhi Gollanzo

 

İDARECI

 

İzmir, 16 Mart 1937

 

NOTLAR:

 

1- 1. paragrafta geçen 'vatan'dan kasıt 'Arz-ı Mev'ud'dur.

2- İç Oda (Thalamus), KALE'nin idari kadrosudur.

3- Bu mektubda, kaleme alanın hitab ettiğinin kim olduğu belli değil

fakat muhtemelen Dünya Siyonizm Kongresi'ne veya onun

birimlerinden birine hitab ediliyor.

4- Çok değerli bir belge olduğuna şüphe yok.

5- Vino Ponti kütüphanesi Vatikan içindedir.

6- Kale'den kasıt gizli bir teşkilâttır, daha üst teşkilâtlara Kule

denir ve

merkezidir.

7- Gollanzo ailesinin bir kolu Almanya diğer kolu İspanya mahreçli

olub katışıksız Yahudidir

8- 'Procurator' kelimesi Latince olup aynı zamanda 'ajan' mânâsına da

gelmektedir.

 

[14] Sabetaycı ve Mason olan Hüseyin Hüsnî Erdikut Baba bir şiirinde masonluğunu şu şekilde itiraf etmiştir:

Bir adım Farmason bir adım Hüsnî

Hakk ile hâkk olup tutmuşum desti

Pîrimden bilenler sözüm hemrâz olurlar ( Bedri Noyan, Bütün Yönleriyle Bektâşilik-Alevîlik 2002:201 )

 

[15] Haydar bey’in Kazlıçeşme dergâhındaki, mezar taşında, gerek Üsküdar-Bülbülderesi gerekse Maçka’daki Sabetaycı mezarlığındaki mezarlarda çokça rastlanıldığı gibi fotoğraf bulunmaktadır. Mezar şahidesinin üzerine Tabip Binbaşı Sabetaycı Haydar Bey’in mezar şahidesine seramikten mamül bir fotoğrafı konmuştur. Şahidesinde şu kitâbe mevcuttur:

 

Hû Dost

 

Tabib Binbaşı Ehl-i Beyt’e bende ah, Haydar Bey

Hüseynî-meşreb ve pâkîze-meslek, ma’rifet-perver

Sahâvet-pîşe iken kalbinden gitti Muharremde

Şehîd-i Kerbela’ya intisabı oldu rûşenter

Niyâz etti çıkardı bir güher tarîhini Remzî

Oldu reh-yâb Mevlâ’ya Bi-hakk-ı Murtazâ, Haydar

18 Muharrem 1343

 

Haydar Bey’in kızkardeşi olup 1929’da vefat eden Zehra Hanım da aynı mezara gömülmüş olup, şahidenin arka yüzüne onun için şu kitâbe yazılmıştır:

Huve’l-Bâkiy

Burada beraber medfûn olan

Hemşîresi Zehra Hanımın

Ruhuna El-Fatiha

1929 

 

[16] Ali Oktay Cever Aynı zamanda Mason üstâdı olup, Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locasına Bağlıdır.

(Bkz. Mimar Sinan Dergisi, Hür Ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası Yayın Organı, Yıl: 1983, Sayı:50, Shf:82. Bu Sayıdaki kayda göre Üstad Ali Oktay Cever İstanbul İdeal Locasında  24. 10. 1983 Tarihinde, “Bektâşîlik’te Yaşamış Masonik Fikirler” başlıklı bir konferans vermiş.)

[17] Sabetaycıların Sufi İslâm tarikatlarına yoğun bir şekilde sızmış olmalarının temelleri, Sabetaycı  Musevî yorumunun Kabbalist esasa dayanması ve Sabetay Sevi’nin zâhiren müslüman olduktan sonra önce Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî tekkesi, sonra ise ünlü Niyazî Mısrî ile kurduğu söylenen ilişkilere dayandırılmıştır. (Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selânikliyim, shf. 45-52; Gershom Scholem, Sabbatai Sevi, Shf. 836-837)

 

[18] Alliance Isralite Okulları ile ilgili daha fazla bilgi için Bkz. Aron Rodrigue, French Jews-Tukish Jews, The Allience Israélite Universelle and Politics of Jewish Schooling in Turkey, 1860-1925, Indiana University Press, Indianapolis, USA, 1990.

 

[19] Selanik’teki Terakki mektebi ile ilgili olarak bkz. Esin Eden& Nicholas stavroulakis, Salonika, A Family Cookbook, Talos Press, Athens, 1997

 

[20] Selanik’teki bu ilk Feyziyye mektebinin yanısıra ikinci Feyziyye Mektebi İstanbul Üsküdarda Bülbülderesinde, Feyziyye Camii’nin yanında Kâbile Hafize Hanım adlı Karakaşlardan bir Sabetaycı kadın tarafından inşa edilmiştir. Bugün mevcut olmayan 1310/1892 tarihli mektebin kitâbesi şu şekilde idi:

 

Kâbile Hâfize Hanımdır Sebep

Bir vasiyyetle yapıldı hâliya

Sağlığında terk edip nakd-i helâl

İşbu dâr-ı ilmiyyeyi acîb derya

Eyledikçe tıfl-ı kudek Besmele

Şâd ola ruh-ı şerîfi dâima

Çâr harf imdâd ile tarîh Nebîl

Söyledim cevher gibi ben de ânâ

Kıl salâ etfâle bu mısra’la

Mekteb-i pür-feyze gel subh u mesâ

1310

(Bkz. Mehmed Râif, Mir’atı İstanbul, İstanbul, 1314, Shf. 85-86, İbrahim Hakkı Konyalı, Üsküdar Tarihi, Cilt 2  Shf. 308, İstanbul, 1977; Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca üsküdar, Üsküdar Belediyesi Yayınları, Cilt.1/199, Cilt. 2. 893,908)

 

Feyziyye Camii ise, Bülbülderesinde bulunan Sabetaycı mezarlığının dibinde , bu cemaatın karakaşlar grubu mensuplarından Dilberler ailesinden Yusuf adlı biri tarafından Sabetaycı cemaatten para toplanarak 1300/1882 tarihinde bu mezarlık için yaptırılmıştır. Re’fet adlı biri tarafından söylenen kitâbesi şu şekildedir:

 

 

حبّذا كيم وادئي بلبلده اصحاب كرم

ياپديلر بو معبدی الحق لطيف و دلنواز

منزوی بر زاهد حق بينه بڭزر گوييا

حقّه ال آچمش بو قبرستان ايچون ايلر نياز

شاهراه اوزره ديكلمش عشق ايله ايلر ندا

الصّلا يا مؤمنين گل بنله ايله كشف راز

رأفتآ اتمامنه يازدم زهی تاريخ تام

عابدا  گل جامع فيضيّه ده ايله نماز

١٣٠٠

Habbezâ kim Vâdi-yi Bülbül’de ashâb-ı kerem

Yapdılar bu ma’bedi Elhakk latîf u dil-nüvâz

Münzevî bir zâhid-i Hakk-bîne benzer guyiyâ

Hakk’a el açmış bu kabristan için eyler niyâz

Şahrâh üzre dikilmiş ‘aşk ile eyler nidâ

Es-Salâ Yâ mü’minîn gel benle eyle keşf-i râz

Re’fetâ itmâmına yazdım zehî tarîh-i tâmm

Abidâ gel Câmi’i Feyziyye’de eyle niyâz

1300

 

Bu  Sabetaycı Cami, 1956 yılında yine Dilber ailesi mensupları tarafından tamir ettirilmiştir. Karakaşların önemli bir sülalesi olan Dilberlerin aile mezarlıkları Bülbülderesinde, İpekçi ailesinin mezalarının yanıbaşındadır. Camiin abdest muslukları ise, yine Karakaş cemaat mensuplarından, İbrahim Asaf ve Ayşe German çifti tarafından hayrat olarak yaptırılmıştır. Bizzat yaptığımız tesbitlere göre kıblesi yanlış olan Sabetaycı Feyziyye (Bülbülderesi ) camiinin bakım ve onarımı halen cemaatin Karakaşlar kolunun mensuplarınca deruhte edilmektedir. Feyziyye Camii Hakkında Bkz. M. Râif, Mir’ât-ı İstanbul, Shf. 84, İ. H. Konyalı, Üsküdar Tarihi, Cilt 1. Shf. 152-153, İstanbul, 1976, Tahsin Öz, İstanbul Camileri, TTk. Yayınları, Ankara 1997, Cilt 2. Shf. 14; Mehmet Nermi Haskan, age. Cilt. 2/893

 

[21] Şemsi Efendi ve ailesi ile ilgili olarak bakınız, Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selanikliyim, Zvi-Geyik Yayınları, 8. Baskı, İstanbul 2000; Ilgaz Zorlu, Selanikliler Ve Şişli Terakki Yolsuzluğu, İstanbul, 2000; Azmi Koçak, Atatürk’ün İlk Öğretmeni Şemsi Efendi, Düşler Sokağı Reklam/Yayın, İstanbul, 2000,