Cizreli Ekrâd şuarâsının en meşhurlarından Şeyh/Molla Ahmed El-Cezerî’nin Muasırı, Şuarâ-yı Ekrâdın Meşâhîrinden فقه طيران Feka Teyrân (Feqe Teyrân) mahlası ile meşhur Muhammed Beğ’in Bitlis- Hizan’ın Şandis (Dayılar) Köyündeki 1041/1631-32 Tarihli orijinal Mezar Şahidesi ve Kitâbesi. Kitâbe Okuma ve Tercüme: Müfid Yüksel

 

Cizreli Ekrâd şuarâsının en meşhurlarından Şeyh/Molla Ahmed El-Cezerî’nin Muasırı, Şuarâ-yı Ekrâdın Meşâhîrinden فقه طيران  Feka Teyrân (Feqe Teyrân) mahlası ile meşhur Muhammed Beğ’in Bitlis- Hizan’ın Şandis (Dayılar) Köyündeki 1041/1631-32 Tarihli orijinal Mezar Şahidesi ve Kitâbesi. Kitâbe Okuma ve Tercüme: Müfid Yüksel

(Mezarı 2013'te Hizan’ın Şandis (Dayılar) köyünde keşfedip mezar ve  Şahidesinin Fotoğraflarını çekip bize gönderme lütfunda bulunan dostumuz Veysel Bozkurt’a  teşekkürü borç biliriz.)

 

هذا مرقد السعيد المرحوم المغفور

المحتاج الی رحمة الله تعالی

محمّد المشهور فقه

طيران  في سنة  ١٠٤١

 

Bu, Mutlu, Merhum, Mağfur, Allahu Taâla’nın Rahmetine Muhtaç Feka/Feqe Teyrân olarak meşhur Muhammed’in merkadidir. (Vefatı) 1041 Senesinde

 

Feqe Teyran/Feqi-yé Teyran: 

Asıl adı Muhammed olup, Van Müküs’te (Bahçesaray) dünyaya gelmiş, Kürtçe manzum-edebi eserleriyle tanınmıştır. Güçlü bir medrese eğitimi almış. 1041/1631-1632  senesinde yerleşmiş olduğu Hizan’ın Şandis (Dayılar) karyesinde vefat etmiş olup, kabri halen bu köydedir. 

Feqî/Feqe , Arapça “فقيه    Fakîh” adlandırmasının muharrefi olup, Kürtçede ilim/medrese talebelerine ad olarak kullanılır. Tayr ise Arapça “Kuş” demektir. Feqi-yé Teyran (Kuşların ilim/medrese talebesi) manasına gelmektedir. En önemli eseri olan “Hespé Reş   هسپێ  رش” adlı eseri basılmıştır. Ünlü Şeyh/Molla Ahmed El-Cezerî ile olan manzum Kürtçe mükâlemeleri, Cezerî’nin Divânında yer almaktadır. 

Molla Ahmed El-Cezerî'nin Divânında Feqi/Feqe Teyran'ın Molla Ahmed El-Cezerî İle Mükâlemeleri

Şiirlerinde ünlü mutasavvıf  Mantıku’t-Tayr, İlâhînâme ve Pendnâmne sahibi  olup  Horasan-Nişabur’da medfun Ferîduddin Attar’ın etkisi görülmektedir.

Ünlü mutasavvıf Feriduddin Attar'ın İran/Horasan Nişabur'daki Türbesi

Van-Müküs (Bahçesaray)’da Feqe Teyran için son dönemlerde yapılan sahte türbe

Molla/Şeyh Ahmed El-Cezerî

Şeyh Ahmed El-Cezerî, Aslen Cizreli Kürd âlim, mutasavvıf ve şâiridir. Ailesi Kürdlerin Buhtî aşiretindendir. Adı Ahmed lakabı Molla El-Cezerî’dir. Yaşadığı asır konusunda tarihçiler ihtilaf sergilese de divanındaki Şiirlerinden 16-17. yüzyılda yaşadığı anlaşılmaktadır. Muasırı/Çağdaşı olan Feqe Teyran (Muhammed Beğ) ‘ın Bitlis-Hizan’ın Şandis (Dayılar) köyündeki 1041/1631-32 Tarihli mezar şahidesinden de bu sonuca ulaşabiliriz. Dolayısıyle, Hicri 500’lü yıllarda yaşadığına ilişkin son dönem araştırmacılarına ilişkin kayıtlar doğrulanamamaktadır. Divânın sonunda Cizre emirlerinden olduğu ifade edilen Emir İmâduddin ile mükâleme ve müsâceleleri yer almaktadır. Ancak Şerefnâme’de Cizre emirleri arasında İmâduddin adına rastlanmamaktadır. Ancak Müküs ümerası arasında Kanunî dönemi sonrasında Mir İmaduddin Bin Ahmed Beğ’in adına Şerefnâmede rastlanmaktadır. (Şerefhan, Şerefnâme, 1860:217; 1958:211) . Yine Şirvan emirleri arasında İmâduddin diye birinin adı geçmektedir. Ancak bunun 600’lü yıllarda yaşadığı ifade edilmektedir. (Şerefhan, Şerefnâme, 1860:231;1958:223). Şerefnâme’deki bu kayıtlara karşın, son günlerde dostumuz Şefik Korkusuz tarafından keşfedilen, Şirvân Kürt Beylerinin Tarihine ilişkin Tarih bakımından son derece değerli bir yazmada hicri 970 tarihinde Şirvan’da Reşan nahiyesinde Şirvan emir sülâlesinden Emir İmaduddin bin Mir Yusuf’un hüküm sürdüğünü kaydetmektedir.( Salih bin Han Budak; Kitâbu Tarihi’l-Ensâb, Shf.15. II. Mahmud döneminde H. 1240 Tarihinde dönemin Şirvan beyi Salih bin Han Budak tarafından Arapça olarak kaleme alınmış olan bu eser o vakte kadar Şirvan beylerinin ve yörenin tarihini anlatmaktadır. Kitap’ta Şerefnâmenin yanı sıra bu sülalenin çeşitli zamanlarında tutulan tarih not ve defterleri de kullanılmış yöreye ilişkin yerel tarih açısından son derece değerli bilgiler içermektedir. Kitap 1972 yılında yine bu sülaleden Molla Mehmed Reşid Eş-Şirvanî tarafında tashih edilerek tekrar istinsah edilmiş. Kitabın bilinen bu tek yazma nüshası Tillo’da Molla Burhan Yıldırım’ın özel kütüphanesinde bulunmaktadır.). Ayrıca beyitlerinden birinde Cizre hakimi Şeref bin Han Abdal’dan bahsetmektedir ki, bu Şeref bin Han Abdal Şerefnâme’nin kaydına göre kitabın kaleme alındığı 1005/1597 tarihinde halen hayattadır. Molla Ahmed El Cezerî Kürdçe divânı ile şöhret bulmuş bu divânı Kürtler arasında mütedavil hale gelmiştir. Divânında Kürtçenin yanı sıra Arapça ve Farsça manzumeler de yer almaktadır. Divânında Sa’di-yi Şirazî, Hâfız-ı Şirazî ve Mevlana Abdurrahman Câmî’den nakiller yapmaktadır. Divânında yüksek bir tasavvufi-irfânî neşve görülmektedir. Divan sonunda Emir İmâduddinle olan kürdçe müsâceleleri ve yine kendi döneminde başka bir şair ve alim olan Fakih Muhammed Tayran  ile kürdçe manzum mükâlemeleri yer almaktadır. Molla Ahmed El-Cezerî’nin ise hicri 1050 civarında vefat etmiş olabileceği Divanı arapçaya tercüme ve şerh eden Molla Ahmed Ez-Zivingî tarafından kaydedilmektedir. Bu divanın birçok yazma nüshası bulunmakta, en eski yazmalarından biri Bağdat’da Rahip Anastas El-Kermeli’nin özel kütüphanesinde, diğer biri Bitlis’in Mutki ilçesinin Ohin (Yukarı Koyunlu) köyünde Şeyh Alaaddin Efendi (Ölümü:1949) kütüphanesinde, birkaç önemli nüshası ise Divanı Arapça şerh eden Molla Ahmed Zivingi’nin Suriye-Kamşlı’daki kütüphanesinde bulunmaktadır. Divan ilkin, Nakşibendi Şeyhlerinden Müküs (Van-Bahçesaray) Arvaslı, Eyüp- Hasan Hüsnü Paşa tekkesi son Nakşibendi-Hâlidî postnişini ve Sultan Ahmed Camii baş imamı Şeyh Muhammed Şefik El-Arvasî (Vefatı: İstanbul, 12 Ocak 1970) tarafından 1338-1340/1922 tarihinde İstanbul’da Evkâf-ı İslâmiye matbaasında bastırılmıştır. Daha sonraları Türkiye, Irak, Suriye ve Avrupa ülkelerinde çeşitli baskıları yapılmış, eski Diyarbakır-Kulp müftüsü M. Emin Bozarslan tarafından Latin harflerine çevrilerek İsveç’te basılmıştır. 1959 tarihinda Divan Suriye’nin Kamışlı müftüsü Molla Ahmed Ez-Zivingi tarafında Arapça geniş bir şerhiyle iki cilt olarak Şam’da yayınlanmıştır. Çeşitli yazma nüshaların karşılaştırılması ile yapılan bu şerhli neşir Divan’ın bugüne kadar yapılmış en ilmi neşridir. Bu neşrin baş tarafında Divan sahibi El-Cezeri’nin hayatına ilşkin kapsamlı bir inceleme yer almaktadır.

Şeyh Ahmed El-Cezerî’nin Cizre’de Kızıl Medrese/Medresa Sor’da medfun olduğu bazı muahhar kaynaklarda belirtilse de Medresa Sor’un Künbedindeki hepsi kitâbeli olan mezarlarda/lahitlerde 2023’te yaptığımız araştırmalarda Şeyh Ahmed El-Cezerî’nin kabrine rastlanılmamıştır. Üzerine ahşap sanduka konarak Şeyh/Molla Ahmed El-Cezerî’ye ait olduğu yazılan mezarın üzerindeki sanduka kaldırıldığında kitabesinden mezarın Cizre Kürt/Azizan Beylerinden Muhammed Beğ’e ait olduğu anlaşılmıştır.

Cizre'de Medresa Sor/Kızıl Medrese ve Mezar Kümbedi

 

Bibliography

 

Muhammed Emin Zeki Beğ, 2006. Meşâhiru’l-Kurd Ve Kurdistan, Tercüme: Es-Seyyide Kerimete, Önsöz Ve İlave: Muhammed Ali Avnî, Dâru’z-Zaman, Şam-Suriye

Salih bin Han Budak, 1240. Kitâbu Tevârihil-Ensâb, Yazma, Müstensih: Mehmed Reşid Eş-Şirvânî, 1972, Molla Burhan Yıldırım Özel Kitaplığı (Siirt-Tillo)

Şerefhan bin Şemseddin El-Bidlisî, 1860-1862. Şerefnâme, V. Veliaminof-Zernof Yayını, Cilt. 1-2, St. Petersbourg

Şerefhan bin Şemseddin El-Bidlisî, 1958-1962. Şerefnâme, Arapça’ya Tercüme: Muhammed Ali Avnî, Önsöz: Yahya El-Haşşâb, Cilt. 1-2, Daru İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye, Kahire

Şerefhan bin Şemseddin El-Bidlisî, Şerefnâme, 1078. Osm. Terc. Mehmed bin Ahmed Beğ, H.1078, (yazma),İBB. Taksim Atatürk Kitaplığı, M.C. O.29, Mütercim Hattı

Zivingî, Molla Ahmed bin Molla Mehmed, 1959. El-İkd El-Cevherî Fi Şerhi Divâni’ş-Şeyh El-Cezerî, Cilt. 1-2, Şam-Suriye

 

Ünlü Kürt Şair ve Mutasavvıfı Molla/Şeyh Ahmed El-Cezerî’nin Kürtçe Ünlü Divânının İki Ayrı Yazma Nüshası

Şeyh Molla Ahmed El-Cezerî'nin Kürtçe Divanının Şeyh/Seyyid Şefik El-Arvasî ( Vefatı: 13 Mart 1970) tarafından İstanbul'da yapılan neşri

 

Molla Ahmed El-Cezerî'nin Kürtçe Divânı Ve El-İkdu'l-Cevherî adlı Kamışlı Müftüsü Merhum Molla Ahmed Ez-Zivingi'nin Şerhi

Şeyh/Molla Ahmed El-Cezerî’nin oğlu olduğu söylenen Hüseyin bin Ahmed bin Hüseyin El-Cezerî’ye ait Arapça Yazma Divân (Topkapı Sarayı Kütüphanesi. Revan 711)