Osmanlı Devletinde Boşnak Sadrazamlar: Sadrazam Semiz/Semîn/Kalın Ali Paşa. Müfid Yüksel

 

Osmanlı Devletinde Boşnak Sadrazamlar: Sadrazam Semiz/Semîn/Kalın Ali Paşa

Müfid Yüksel

Semiz/Semîn Ali Paşa Kanuni döneminin ünlü sadrazamlarından biridir. Osmanlı kaynaklarında kendisi hakkında şu mâlumâta rastlanılmaktadır:

“ Vez’ir-i A’zam Kalın Ali Paşa Hersek sancağından Praça nâm kasabadandır. Vezîr-i A’zam İbrahim Paşa’nın kethüdası Ceşte Bâlî’nin akrabasından olmağla hüsn- terbiyesiyle Sarâ-yı Alî’ye dâhil olup sonra kapucubaşılık ile çıkup ba’dehu yeniçeri ağası ve Rumeli eyâletine beğlerbeğisi olup sonra vezâret ile Mısır beğlerbeğisi olup, ba’dehu âsitâne’de vezîr olup Ahmed Paşa vefatında vezîr-i sânî bulunmağla vezîr-i A’zam olmuşdur. Gâyet zahm ve uzun boylu bir mülahham âdam kendusin çeker at bulunmazdı. Ve gâyet latîfeci âdam idi. Letâifini bba’zı letâifnâmelerde yazmışlardır. Bu muhtasarın tahammülü olmamağla irâd olunmadı” ( Peçevi’, Târih, 1/24)

Semiz Ali Paşa'nın Memleketi Olan Bosna-Hersek Praça Kasabası. Foto: Müfid Yüksel

“Hersek diyârında Praça nâm kasabadan kasab-pûş-i vücûd ve hirâmende-i serhadd-i şuhûd olmuşdur. Teşhîs-i kâsid ve semîn ( ثمین ) ve temyîz-i ğass ( غث ) ve semîn etdiği esnâda bihasebi’l-âde devşirme tarîkıyle sarây-ı hümâyuna pâ-nihâde olup leng ve lok-i kâm-zen-i süllem-i merâtib olarak ‘ârıc-ı mi’râc-ı ‘izz u ‘alâ oldukdan sonra yeniçeri ağalığıyla taşra çıkup ba’dehu Rûmeli beğlerbeğisi olmuşdı. Asr-ı bâhiru’n-nasr-ı Süleymânîde dokuzyüz elli (950) hudûdunda eyâlet-i Mısr-ı Kâhire ile kevkeb-i bahtı-yı zâhire oldı. Dokuzyüz altmışekiz (968) de dîvân-ı bülend-eyvân-ı sultânîde vezîr-i sânî bulunmağın Rüstem Paşa yerine murabba’-nişîn-i sadr-ı kâmrânî oldı. Dört sene mikdârı hidemât-ı sadâret-i ‘uzmayı çabuk ve cüst ve pâk ve dürüst kema yenbaği edâ ve mrâsim-i hükumet ve siyâseti eslâfından a’la icrâ ve ifâ idüp dokuzyüz yetmişiki (972) de çâpger ve ser-menzil-i bekâ oldı. Lezîzu’l-musahabe ve kesîru’l-mutâyebe zarîf ve nüktedân vezîr-i Kerîmu’ş-şiyem-i ‘âlî ve şân idi. Zahâmet ve cesâmeti muvâzi-yi cibâl-i râsiyât olmağın zîr-i rânına münâsib at nâdirâtdan idi. Muktezâ-yı şekl u şemâil müstevcib-i ğilzat ve belâhet iken sebükrûh ve nâdire-perdâz olması hakka ki hayretde ashâb-ı ukûldur. Nevâdir-i mutâyebât ve letâif-i tarfa-nükâtı meşhurdur. “ ( Osmânzâde Tâib Ahmed, Hadîkatu’l-Vüzerâ, 1271:31-32)

Semiz Ali Paşa

“ Hersek diyârında Praça nâm kasabada vücuda gelüp seferler esnâsında devşirme tarîkıyle sarây-ı hümâyuna dâhil ba’dehu mîralem rütbesiyle çerâğ olup 953 tarîhinde yeniçeri ağası Ferhâd Ağa’ya Kastamonu sancağı tevcîh olundıkda bunlar yerine ağa olup 957 senesi Rûmeli eyâletiyle bekâm ve yerine Sinan Ağa vâsıl-ı merâm kılındı. 956 rebî’i nısfında Mısır vâlisi Davud Paşa fevtinde vâli-yi Mısır olup 961 Muharremi selhinde mumaileyh azl olunup Dukakîn Mehmed Paşa vâli-yi Mısr olmuşdur. Sonra ba’zı hidemâtda bulundukdan sonra vezîr-i sânî ve kubbe-nişîn-i ‘âlî kılındığından sonra 968 şevvâlinde Rüstem Paşa fevt oldukda müşarunileyh yerine vezîr-i a’zam olup 972 zilka’desinde vefat etmekle..” (Ayvansarâyî, Hadîka, 1281:1/56-57)

“ Semiz Ali Paşa

Sene 972 tarihinde sadr-ı a’zam iken vefât edüp Eba Eyyub-i Ensârî türbesi civârında cüz’hânesinin hâricinde kadem-i şerîf tarafında defn olundu. Edirne’de çarşı ve Bâbâ-yı ‘Atîk (Babaeski) kasabasında bir kebîr câmi’i ve bir çifte hammâm ve çarşıda bir mâ-ı lezîz çeşmesi cârîdir. Ve İstanbul’da Karagümrük kurbunda medresesi ve Eyyub Kasımpaşasında çeşme ve mescidi ve sâir hayrâtı vardır.” (Ayvansarâyî, Vefeyât, 1978: 24)

Sadrazam Semiz Ali Paşa'nın Tekirdağ Babaeski'deki Mimar Sinan Yapısı Cami-i Şerifi.

Yukarıdaki farklı kaynaklarda yer alan malumâta göre Semiz Ali Paşa aslen Bosna-Hersek’te Praça kasabasından olup devşirmedir. Sadrazam İbrahim Paşa’nın kethüdası Ceşte Balinin akrabasından olduğu için saraya/enderuna alınmış önce kapıcıbaşı sontra da yeniçeri ağası olmuştur. Daha sonra Rumeli beylerbeyi ardından da vezirlikle 950/1543-44 tarihinde Mısır Beylerbeyiliğine getirilmiştir. Sonra İstanbul’a avdet ederek vezirler arasında yeralmış. Bilahare ikinci vezir olmuştur. 968/1560-61 tarihinde Sadrazam Rüstenm Palşa’nuın vefatı ile yerine veziriazam/sadrazam olmuştur. Dört yıl sadrazamlık makamından kalmış olup Zilka’de 972/1565 tarihinde vefat etmiş, Eyüp Sultan’da Hz. Ebu Eyyub-i Ensari türbesinin önünde yer alan hazirede defn edilmiştir.

Semiz Ali Paşa’nın vefâtına

علی پاشا ایده عقباده عالی مسكنڭ مكان ٩٧٢

“Ali Paşa İde ‘Ukbâda ‘Alî Meskenin Mekân 972” Tarihi düşülmüştür.

Ali Paşa’nın Eyüp’teki camii hakkında Ayvansarâyî’nin Hadikatu’l-Cevâmi’inde şu kayıt yer almaktadır:

“ Ali Paşa Mescidi Der Kurb-ı Kurukavak (Eyüp)

Bânîsi Sadrâzam Semiz Ali Paşadır. Hazret-i Hâlid Radiyallahu Anh türbe-i şerîfi civârında medfûndur. Ve Edirne’de vâki’ Ali Paşa Çarşısı pâşâ-yı mezbûrun eseridir. Seng-i mezârında olan târih-i vefâtı 972’dir. Mahallesi vardır.” (Ayvansarâyî, Hadîka, 1281:1/268-269)

Sadrazam Semiz Ali Paşa'nın İstanbul-Eyüp Kurukava'taki Mescidi.

Sadrazam Semiz Ali Paşa'nın İstanbul-Eyüp Kurukava'taki Mescidinin Minaresi

Cami Mimar Sinan eseri olup, halen ayakta ve ibâdete açıktır. Moloz taştan yapılam mâbedin mihrâbı dışa taşmalı, çatısı ahşaptır. Minâresi ise camiin solunda ve muntazam kesme taştandır. Sanat eseri olan şerefesi ise sekiz köşeli, üzeri külahla örtülü kapalı bir balkon görünümündedir. Mâbed Sultan II. Abdülhamîd devrinde 1310/1892 tarihinde tâmir görmüştür. Turgut Reis’in Malta seferi onun sadrazamlığı döneminde gerçekleşmiştir. Mezarı Eyüp Sultan türbesinin çıkış kapısının sol tarafındaki küçük hazirede olup, lahitli ve mezar şahidesinde kitâbe mevcuttur. (Haskan, 1996:33) . Ali Paşa’nın Eyüp-Çömlekçiler’de Cezeri Kasım Paşa Camii karşısındaki 966/1558-59 tarihli çeşmesi ise son yıllarda tamir edilmiş olup, ayaktadır. Çeşmenin 1013/1604-1605 tarihli mevcut tâmir kitâbesi şu şekildedir

طقوز يوز التمش التيده ياپوب قازدرمش تاريخ وزير اعظمي سلطان سليمانڭ او بي همتا حسن ايله حسينڭ روحی اوچون خوش سبيل اتمش ايكی جانبدن اقماسی آڭا شاهد درر حقّا سنه ٩٦٦ بيڭ اون اوچده بلوب اصليني ديدم بلبلي تاريخ

دوكوب مالي بو زيبا چشمه یي ياپدڭ علی پاشا

Dokuzyüz altmış altıda yapup kazdırmış tarih

Vezîr-i a’zamı Sultân Süleyman’ın o bîhemtâ

Hasan ile Hüseyn’in ruhi içün hoş sebîl etmiş

İki cânibden akması ona şâhid durur Hakka

Sene 966

Bin on üçde bilüp dedim Bülbülî târih

Döküp malı bu zîbâ çeşmeyi yapdun Ali Paşa

Semiz Ali Paşa'nın İstanbul-Eyüp Çömlekçilerdeki Çeşmesi.

Semiz Ali Paşa’nın Eyüp’te bunun dışında Otakçılar Fethi Çelebi/Gazanfer Ağa Camii karşısındaki karakolun yanında yolda bir çeşmesi daha vardır. Klasik mimari üslupta olan çeşme kitâbeden hâlidir.

Semiz Ali Paşa'nın Eyüp-Otakçılar Fethi Çelebi/Gazanfer Ağa Camii Karşısındaki Karakol Dibinde Yer Alan Kitâbeden Hâli Diğer Çeşmesi.

Karagümrük civârında Fevzi Paşa caddesi üzerinde ve Atik Ali Paşa camii ilerisindeki 16 odalı büyükçe medresesi de halen mevcut olup, Fatih İlçesi Sağlık Ocağı olarak kullanılmaktaydı. (Kütükoğlu, 2000:248)

Bugün ise, restore edilmiş olup, Bilim ve İnsan vakfı'nın kullanımındadır

Semiz Ali Paşa'nın İstanbul-Fatih Karagümrük'teki Medresesi

Semiz Ali Paşa Bosna’da memleketi Praça’da da bir cami ve türbe yaptırmış olup bu cami Bosna savaşı esnasında 1992 yılında tahrip edilip yıkılmış, 2008 yılında ise yeniden yeni tarzda betonarme olarak ihyâ edilmiştir. Halen üzerinde Arabi harflerle yeni yazılmış Boşnakça bir kitâbe de yer almaktadır. Eski cami ahşap çatılı ve son cemaat mahalli büyük sakıflı iken yeni yapılan cami kubbeli olarak inşâ edilmiştir. Kitâbeden hâli olan kesme taş örgülü altıgen türbe ise halen harap vaziyette ayaktadır. İçerideki sandukaların ise kimlere ait olduğu tesbit edilememiştir.

Semiz Ali Paşa'nın Memleketi Olan Bosna-Hersek Praça Kasabasındaki , 1992'de Sırplar Tarafından Yıkıldıktan Sonra Yenilenen Cami-i Şerifi. Foto: Müfid Yüksel

Semiz Ali Paşa'nın Memleketi Olan Bosna-Hersek Praça Kasabasındaki , 1992'de Sırplar Tarafından Yıkıldıktan Sonra Yenilenen Cami-i Şerifinin 2008 yılında yazılmış Arabi harflerle Boşnakça ihyâ kitâbesi.. Foto: Müfid Yüksel

Semiz Ali Paşa'nın Memleketi Olan Bosna-Hersek Praça Kasabasındaki Cami-i Şerifi karşısında kesme taş duvar örgülü kubbeli altıgen türbe.. Foto: Müfid Yüksel