İstanbul’un Kaybolan Cami Ve Dergâhları: ARPACI MEHMED EFENDİ MESCİDİ/ŞEYH MATRAK TEKKESİ

İstanbul’un Kaybolan Cami Ve Dergâhları:

ARPACI MEHMED EFENDİ MESCİDİ/ŞEYH MATRAK TEKKESİ

Müfid Yüksel

(Arpacı Mehmed Efendi Mescidi, Hasan Kudsî Efendi, Odabaşı, Şeyh İzzî Efendi Tekkesi)

Tekke, Fatih, Melek Hatun Mahallesi, Lâlizâde ve Selamağası sokak, 1509 ada, 12 parselde yer almaktaydı.

Bu tekke, 1251/1835-36 Tarihinde Sa’diyye tarikatı meşâyihinden “Şeyh Matrak” diye meşhur olan, Şamlı/Kudüslü El-Hâcc Hasan Kudsî bin El-Hâcc Mehmed Emîn Efendi tarafından, Mevlevihane Yenikapısı-Mimar Acem civârındaki, imamı olduğu Arpa Emîni (Arpacı Mehmed Efendi) mescidine meşihat koydurması ile teşekkül etmiştir.[1]( İşli, 1998:126; Tekâyâ Ve Zevâyâya Mahsus Defter,1341:Shf. 24,Sıra No:130)

 Tekke’nin vakfiyesi ile ilgili Vakıflar Umum Müdürlüğü’ne ait 1341 tarihli Tekâya Ve Zevâyâya Mahsus Defter’de şu kayıtlar yer almaktadır.

“ Vâkıfı: El-Hâcc Hasan bin El-Hâcc Mehmed Emîn

Mahal Ve Mevkii: İstanbul’da Mevlevîhâne Kapısı Nezdinde Arpacı Mehmed Efendi Mescid-i Şerîfinde

Mülahazât: Mumaileyh Arpacı Mehmed Efendi Mescid-i Şerîfi imamı El-Hâcc Hasan Efendi ibn Es-Seyyid El-Hâcc Mehmed Emîn Efendi’nin vakfiyesinde beş yüz (500) kuruş nukûd vakfedip mescid-i mezkûr derûnunda Pazar günlerinde salât-ı  zuhrdan sonra tarîkat-ı Sa’diyye evrâd-ı şerîfi ve zikr ve Tevhîd kıraatini şart ve galle-i vakfiyyeden yevmî on dört (14) akçe meşîhat ve meşîhata meşrûta olmak üzere yevmî bir akçe tevliyyet vazîfesi tahsîs ve tevliyyet ve meşîhatı evvelâ nefsine ba’dehu istihkâkı olan hulefâsına şart eylemişdir.[2]” (Tekâyâ Ve Zevâyâya Mahsus Defter, 1341: S.24, Sıra No: 130)

Tekye 1256/1840 Tarihli, Muhterik Ve Mevcut Tekkeler Defteri listesinde de yer almıştır:

“Asitâne-i Aliyye Ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Elân Mevcud ve Muhterik Olmuş Tekyelerin İsim Ve Şöhretleri Ve Mukâbele-i Şerîfe Günleri Beyân Olunur.

Sa’diyye’den Arab Hasan efendi Tekyesi Der Kurb-ı Bâb-ı Mevlevîhâne”

 (Asitâne-i Aliyye Ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Elân Mevcud ve Muhterik Olmuş Tekyelerin İsim Ve Şöhretleri Ve Mukâbele-i Şerîfe Günleri, 1256:8)

Daha sonraki yıllara ait yine aynı adla yayınlanan diğer defterde de aynı şekilde yer almıştır. (Asitâne-i Aliyye Ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Elân Mevcud ve Muhterik Olmuş Tekyelerin İsim Ve Şöhretleri Ve Mukâbele-i Şerîfe Günleri, 6)

Dergâh, 1257/1841 Tarihli, Melek Paşazâde Kadrî Bey’in “Hankâhnâme’sinde de kayededilmiştir:

“ Yevm-i Pazar

Hasan Efendi, Sa’dî, der Kurb-ı Bâb-ı Mevlevîhâne” (Hankâhnâme, 1257:6; Galitekin, 2003:237)

Tekye’ye ilişkin daha sonraki tarihkere ilişkin dergahlara ait kaynaklarda da kayıtlara rastlanmaktadır.

1272/1855  tarihli, Tekkelere ilişkin Muharremiye Müfredât Defterinde şu kayıt yer almıştır:

“ Etrâf-ı Koca Mustafa Paşa

24- Mevlevîhâne Kapusı dâhilinde, Tarîkat-ı Sa’diyye’den Şeyh El-Hâcc Hasan Kudsî Efendi Tekyesi.” (İstanbul ve Bilâd-ı Selâse’de Mevcud Tekke, Zâviye Ve Türbelere Muharremiye Nâmıyla Haremeyn Hazinesinden Verilen Meblağı Gösterir 1272 Yılına Ait Müfredât Defteri, BOA, E.V. 15505; Galitekin Yayını, 2003:418)

1273/1856 yılına ait Tekkelere ilişkin Muharremiye  Müfredât Defterinde de aynı kayıt yer almıştır:

“ Etrâf-ı Koca Mustafa Paşa

23- Mevlevîhâne Kapusı dâhilinde, Tarîkat-ı Sa’diyye’den Şeyh El-Hâcc Hasan Kudsî Efendi .” (İstanbul ve Bilâd-ı Selâse’de Mevcud Tekke, Zâviye Ve Türbelere Muharremiye Nâmıyla Haremeyn Hazinesinden Verilen Meblağı Gösterir 1273 Yılına Ait Müfredât Defteri, BOA, E.V. 16303; Galitekin Yayını, 2003:434)

1275/1858 yılına ait Tekkelere ilişkin Muharremiye  Müfredât Defterinde de aynı kayıt yer almıştır:

“ Etrâf-ı Koca Mustafa Paşa

23- Mevlevîhâne Kapusı dâhilinde, Tarîkat-ı Sa’diyye’den Şeyh El-Hâcc Hasan Kudsî Efendi . (İstanbul ve Bilâd-ı Selâse’de Mevcud Tekke, Zâviye Ve Türbelere Muharremiye Nâmıyla Haremeyn Hazinesinden Verilen Meblağı Gösterir 1275 Yılına Ait Müfredât Defteri, BOA, E.V. 16321; Galitekin Yayını, 2003:450)

1277/1860 yılına ait Tekkelere ilişkin Muharremiye  Müfredât Defterinde de şu şekil bir kayıt yer almıştır:

“23- Mevlevîhâne Kapusı dâhilinde, Tarîkat-ı Sa’diyye’den Şeyh El-Hâcc Hasan Kudsî Efendi .

Bâ Tahvîl-i Osmân Efendi[3], Şeyh-i Tekye-i Mezbûr An Yed-i Mehmed Arif Şeyh-i Tekye-i Hulvî.

30 30 Kuruş.”

 (İstanbul ve Bilâd-ı Selâse’de Mevcud Tekke, Zâviye Ve Türbelere Muharremiye Nâmıyla Haremeyn Hazinesinden Verilen Meblağı Gösterir 1277 Yılına Ait Müfredât Defteri, BOA, E.V. 17470; Galitekin Yayını, 2003:476)

1292/1875  yılına ait Tekkelere ilişkin Muharremiye  Müfredât Defterinde de şu şekil bir kayıt yer almıştır:

“ An Etrâfi Koca Mustafa Paşa

23- Mevlevîhâne Kapusı dâhilinde, Tarîkat-ı Sa’diyye’den Şeyh El-Hâcc Hasan Kudsî Efendi . (İstanbul ve Bilâd-ı Selâse’de Mevcud Tekke, Zâviye Ve Türbelere Muharremiye Nâmıyla Haremeyn Hazinesinden Verilen Meblağı Gösterir 1292 Yılına Ait Müfredât Defteri, BOA, E.V. 23739; Galitekin Yayını, 2003:502)

Yine bu tekke ile ilgili, BOA, Kamil Kepeci tasnifinde yer alan, İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukuâtı Defteri’nde de şu şekilde yer verilmiştir:

“Mevlevîhâne Civârında Tarîk-ı Rifâiyye’den Hasan Kudsî Efendi Tekyesi

Postnişîni Seyyid Mehmed Efendi bin Eyyub , Asitâne, Mevludu: 1238[4]

Dervİş Mustafa bin Abdullah,  Asitâne, Mevludu: 1235[5]

Hüseyin Zekî Efendi İbn İsmail, Mevludu: 1274” (İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukuâtı Defteri,’BOA, Kamil Kepeci, 6290/1: 34; Galitekin Yayını, 2003:277)

Bu tekkenin postnişînleri Meclis-i Meşâyih Reisi ve Tophane Kâdirîler Âsitânesi Postnişîni Ahmed Muhyiddin’in Tomâr-ı Tekâyâ’sında   şu şekilde zabtedilmiştir:

“ Eş-Şeyh Hasan Kudsî Efendi: Mumaileyh mülkünü vakfa tahvil ederek meşîhat vaz’ eylemiştir.[6] Ve tekyede medfundur. “Şeyh Matrak” denmekle ma’rufdur.

Şeyh Hıfzı Baruthânevî: Mezbûr, cihet meraklısı bir herif olup her gün evkâfda dolaştığından her nasılsa burayı dahi uhdesine geçirmiş. Ba’dehu kasr-ı yed eder.[7]

Eş-Şeyh Hacı Osman Eş-Şehîr Bi Asker İmamı: Bir vakit meşihat edip Şerbetdâr tekkesi mahlûl oldukda burayı terk eder, oraya şeyh olur.Şerbetdâr tekyesini hulefâya meşrût bulunmağla tevcih etdikde, bu tekyeyi zikri âti Coşkun Efendi’ye vermişdir.[8]

Kürsi Şeyhi Coşkun Efendi, V. 1287: Merkez Efendi tarlasında, mihrâb önünde medfundur.

Serrâc Şeyh Mustafa: Mezbûr, Tophâne civârında Paşa Baba tekyesi şeyhinin halifesidir. Ve evvelce Kasımpaşa’da idi. Tekyesinde medfundur.

Tüysüz Nûri İbn Şeyh Atâ Sa’dî: Biraderinden müstahleftir. Bu Şeyh Nûrî Südliceli (Sütlüceli) Şeyh Atâ Efendi’nin mahdumu ve Ferîd Efendi’nin biraderidir. Kasr-ı yed eylemiştir.

Halifesi Nihâd Efendi, Fevt sene 1311, 30 Zilhicce Yevm-i Çiharşenbe: Merkûm şeyh, Etyemez Şeyhi Ferîd Efendi’nin[9] dâmadı ve halifesidir.Ve “Tezveren” adı ile şöhretşiârdır. Mezbur, kasr-ı yedden tekyeyi almak üzere Meclis-i Meşâyihden mazbatası tanzim olunmuş ise de, Evkâf müfettişi Hoca İshak[10] zamanına tesâdüf eylediğinden ve tekye-i mezburun da, imameti dahi olduğundan zarûrî huzûr-ı müfettişde imtihan olmadıkça i’lâm olmayacağından mumaileyh Nihâd Efendi’ye olunan bâzı suâlin cevâbına muktedir olamadığından tekyenin i’lâmı te’hîr olunmuşdur. Bilahare tevcîh olundu. Mezbûrun her ne sebepten ise tarz-ı tabiiyesine halel gelmiştir. Mezburun hilâfetnâmesi için vukûât-ı rûz sıra defterine nazar olunsun.

Mahdumu İzzî Efendi: Pederi vefâtında on yaşında olarak binniyâbe tevcîh olunup merhûmun kâimpederi Etyemez şeyhi Ferîd Efendi vekîl tâyin olunmuştur. Ferîd Efendi’nin vefatından sonra Hüsnî Efendi tarafından niyâbeten icrâ, bilâhere, İzzî ile beynehümaları muğber olduğundan tarîk-i Sa’diyye hulefâsından ...Cânib Efendi tarafından ilbâs ve Merkez şeyhi Ahmed Efendi tarafından iclâs etdirilmiştir. Fi 9 Cemâziyelâhir Sene1322 “

(Ahmed Muhyiddin, Tomar-ı Tekâyâ, 70/159)

Tabibzâde Mehmed Şükrî Efendi’nin “Mecmuâ-i Tekâyâ’sında ise tekke ve silsileye şu şekilde yer verilmiştir:

“ Mevlevîhâne Kapusı Civârında Mi’mâr Acem Kurbında Sa’diyye’den Matrak Tekyesi Şeyhleri

Tarih-i Vaz’ı Meşîhat: sene 1251

Vâzı’ı Meşîhat Eş-şeyh El-Hâcc Hasan Efendi El-mısrî[11] El-Mulakkab Bi Matrak, Fevt. Sene 126...[12]

Sırrîzâde Eş-Şeyh Es-Seyyid Abdürrâhîm Hıfzı Efendi El-Kâdirî, Kasr-i Yed, sene 12.., Fevt, sene 1280

Eş-Şeyh Hâfız Osman Hilmî Efendi, el-ma’rûf bi-Asker İmamı, Er-Rifâî, Şerbetdâr tekyesine nakl ile terk, sene 1281 ve anda fevt sene 1291

Eş-Şeyh Mehmed Efendi er-Rifâî, El-Mulakkab bi-Coşkun, fevt sene 1287.

Eş-Şeyh El-Hâcc Es-seyyid Mustafa Efendi Er-Rifâî, Halîfe-i Şeyh Paşa Baba, fevt sene Fi 22 Ş. 1293

Eş-Şeyh Mehmed Nurî Efendi İbn Şeyh İbrâhim Atâullah Hasîrîzâde fevt gurre-i M. Sene 1302

Şeyh Osman Nihâd Efendi Es-Sa’dî, fevt fi gurre-i M. Sene 1312

Veleduhu Mustafa İzzî[13] “

(Tabibzâde, M. Şükrî, K.75:30a; 1995:47-48)

İstanbul Şehremâneti İstatistik Müdürlüğü tarafından neşredilen, 1330/1914 Senesi İstanbul Belediyesi, İhsâiyât Mecmuası’nda yer alan Tekâyâ Ve Zevâyâ listesinde Şeyh Matrak/Hasan Kudsî Efendi Tekyesi, Rifâî tekkeleri listesi meyânında, Hasan Kudsî Efendi Dergâhı, Mevlevihâne Kapısında olarak, yer almıştır.( 1330/1914 Senesi İstanbul Belediyesi, İhsâiyât Mecmuası, 1331: 110)

Erzurumlu Yeşilzâde Mehmed Salih Efendi’nin 1335/1919 Tarihli Rehber-i Tekâyasında Tekye ile ilgili şu kayıt bulunmaktadır:

“Sa’dî Tekâyası

15- Hasan Kudsî Tekyesi, Mevlânakapu’da, Mâmur, Ayin Günü: Salı”

(Yeşilzâde Mehmed Salih, Rehber-i Tekâyâ, Galitekin Yayını, 2003:252)

Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun Notlarında ise Tekke ile ilgili şu kayıtlar bulunmaktadır:

“ Mevlevîhâne Kapısı Çevresinde Mimâr Acem Kurbunda Sa’diyye’den Şeyh Matrak Tekyesi Şeyhleri

Salı günleri âyîn-i şerîf icrâ olunurdu. “Hacı Matrak Tekyesi” de derler. Rufâiyye, Kâdiriyye ve Sa’diyye’dendir. 1251 tarihinde meşîhat konulduktan sonra ilk def’a Şamlı Hacı Hasan Kudsî Efendi şeyh olmuştur. “Matrak” lakabını taşıyan bu zâttır. Oranın halkı kendisine “Hacı Matrak” derlermiş. Bir adı da “Kuskusçu” dur. Bila veled vefat eyledi. Dergâhın bahçesinde demir parmaklık içinde yatıyordu.Fevt sene 12...

Sonra, Sırrızâde Şeyh Seyyid Abdürrahîm Hıfzı Efendi El-Kâdirî, Bu zât Yavaşça Memed Ağa zâviyesinin de şeyhidir. Tekyenin ismi zamanında  Dergâh-ı Sırrızâde  de denilmiştir. Sene 12... tarihinde kasr-ı yed etmiş, 21  z.a 1280’de göçmüştür.

Rifâiyye’den Şeyh Hâfız Osman Hilmî Efendi: “Asker İmamı” denilmekle mâruftur. 1281de Şerbetdâr tekyesine geçmiş ve 1291’de orada göçmüştür.

Yine Rifâiyye’den Şeyh Mehmed Efendi: Şeyh Coşkun denilirdi. 1287 tarihinde rıhlet etti. Hazret-i Merkez’de yatıyor.

Dergâhın Bahçesindeki Ahşap Türbede Yatanlar:

Rifâiyye’den:

Şeyh Hacı Mustafa Efendi (Sırık)

Şeyh Osman Nihâd Efendi

Refîkası emîne Râtibe Hanım

Tekyenin hulefâsından Şeyh Cânib Efendi, dışarıda, türbenin önünde yatıyordu. Taşını ve kitâbesini hayatında iken hazırlatmıştı. Sonraki istimlâklerde Murad Paşa Camii hazîresine kaldırılmştır.

Şehremininde, Mevlevîhâne Kapısı civarında , Paşa Bakkal’da ve Simkeş mahallesinde Tekye sokağında bugünkü adıyla: Pirinççi Paşa Bakkal sokağında (1) numaralı bina idi. Yanındaki mahallenin adıyla buraya “Çivizâde Tekyesi” de derler. Tekyenin yanındaki bu mahallenin eski bir adı da “Karabali Mehmed Efendi Mahallesi” dir.

Tekrar Rifâiyye’den, Şeyh Seyyid Hacı Mustafa Efendi (Sırık), Paşa Baba halifelerindendir.[14] 22 Ş. 1293 tarihinde vefat ve tekyenin ahşap türbesinde medfundur.

Sa’diyye’den Şeyh Mehmed Nurî Efendi. Hasırîzâde İbrâhim Atâullah bin Ahmed Nazif Efendi’nin oğlu ve Etyemez Tekyesi şeyhi Mustafa Ferîduddîn Efendi’nin ağabeyidir. Sene 1302 gurre-i Muharrem’de göçtü. Etyemez Tekyesi’nde medfundur.

Sa’diyye’den Duâgu Şeyh Osman Nihâd Efendi. Şeyh Mehmed Nurî Efendi’nin kardeşinin dâmâdıdır. Hilâfeti de, Bu şeyh Mehmed Nurî Efendi ile Sütlüce şeyhi Muhtâr Efendi’nin kardeşi bulunan Atâ Efendi’dendir. Atâ Efendi’nin de hilâfeti babasındandır. 1312 Muharremi gurresinde 33 yaşında irtihâl eyledi. Maliye nezâreti Orman mümeyizi idi. 1 Muharrem 1312 Salı günü meflucen vefat eyledi.

Kırımî Hacı Hâfız Efendi’den Sa’diyye hilâfeti alan Şeyh Ceylan Efendi, Osman Nihâd Efendi’nin nukabâsındandır. Karagümrük Derviş ali cami-i şerîfinde gündüzleri mukâbele ettiren Rifâiyye’den Câbî[15]  Tâhir Efendi Osman Nihâd Efendi’den müstahlefdir. Vakfa âit tevliyyetlerin paralarını tahmîl ederdi. 1307’de göçtü.

Edirne Kapısı Halebî Civârında:

هوالحیّ

بنی قيل مغفرت ای ربّ يزدان

بحقّ عرش اعظم نور قرآن

گلوب قبرم زيارت ايدن اخوان

ايده لر روحمه بر فاتحه احسان

طريقت عليۀ رفاعيه مشايخ

كرا مندن مرحوم جابی شيخ طاهر

افندينڭ روحی ايچون الفاتحه

غرۀ رجب سنه ١٣٠٧

Huvel-Hayy

Beni kıl mağfiret Ey Rabb-i Yezdân

Bihakk-ı Arş-ı A’zam Nur-ı Kur’ân

Gelüp kabrim ziyâret eden ihvân

Edeler ruhuma bir Fâtiha ihsân

Tarîkat-ı aliyye-i Rifâiyye meşâyih-i

Kirâmından merhûm câbî Şeyh Tâhir

Efendi’nin  ruhu içün El-Fâtiha

Gurre-i Receb Sene 1307

İzzî Beğ (Onat) Tekyenin son şeyhidir. Vilâdeti: 1303

Şeyh İzzî Beğ’in halifeleri:

Oğlu Muallim Nihâd Beğ[16]

Hafız Selahaddin beğ merhum (Hattat-Karagümrüklü)

Mithat Sertoğlu ( Muharrir- Tarihçi)

Muhtar Beğ (Sütlüce şeyhi Elîf Efendizâde) son ikisinin hilafeti bir gündedir.

Osman Nihâd Beğ’in vefâtında yegâne oğlu (Ahmed İzzî Onat) henüz on (10) yaşında olduğundan büyük pederi Etyemez şeyhi Ferîd Efendi ve vefatından sonra da dayısı yine Etyemez şeyhi bulunan Hüseyin Hüsnî Efendi merhumlar rumî 1319’a kadar kendisine niyâbet etmişlerdir.

Son şeyh Ahmed İzzî Beğ’in tekmil-i seyr u süluku dayısı bulunan Etyemez Tekkesi son şeyhi Hüseyin Hüsnî Efendi merhumdandır.

Ahmed İzzî Beğ’in 1319-20 tarihlerinde aldığı hilâfetnâme de  Ahmed Cânib Efendi merhumdandır. Ahmed Cânib Efendi İzzî Beğ’in mürebbisidir. İzzî Beğ’i çocukluğundan beri terbiye ve himâyesi altında yetiştirmiş. Tekyenin meşihat ve imameti kendi üzerinde iken rızasıyla İzzî Beğ’e bırakmıştır.1322’de posta iclâsı da Hazret-i Merkez Efendi şeyhi Ahmed Mes’ud Efendi merhum tarafından yapılmıştır.

Tarîk-i Sa’diyye’den Ahmed İzzî Efendi ikinci sınıfdan olup, bu dahi yeni yetişmelerdendir. Gayet heveskârdır. Güzel zikr-i şerîf idare ederdi. Riyâseti yoktur. Fakat o iktidarı hâizdir. Düğümlü Baba şeyhi İhsan Efendi’nin burada reisliği vardır.[17]

Şeyh Ahmed Cânib Efendi merhum Etyemez tekyesi şeyhi Mustafa Ferîduddin Efendi’nin nukabâsındandır. Vefatı dolayısıyle, Kadem-i Şerîf tekyesi şeyhi Ahmed Agâh Efendi’den şeyhin iki oğlu ile beraber bir gecede hilâfet almıştır. Rehberi Bekâr Bey Sa’dî tekyesi şeyhi İhsan Efendi merhumdu. Ahmed Cânib Efendi Murad Paşa Camii haziresinde yatıyor. Şeyh Cânib Efendi’nin taşı hayatta iken konulduğu için tarih yazılmamıştır.

İzzî Bey boyu kısa olduğu için Tevhîd’e  pek gelmez. Fakat güzel destûrî yaptırır, güzel münâcat okur , mersiye okuması da te’sirli ve ustalıklıdır.

Önceden, babası gibi maliyede memurdu. Uzun zaman Kız Muallim Mektebi muhâsebecisi idi. Daha önce Sultan Selim’deki İmam-Hatip mektebinde ve Karagümrük Orta Mektebinde kâtipti. 1951 Mayısında emekliye ayrıldı.

Zâkirler:

Turşucu , Mülkiye memurlarından Şemseddin Bey merhum (A’rec) , dergâhın şeyhi Osman Nihâd Beğ merhumun eski dervişlerinden ve mülkiye memurlarından Aksaraylı Ahmed Beğ merhum, Hazret-i Merkez türbedârı Arap Salih Dede merhum, Şehremininde Odabaşı tekyesi şeyhi Ahmed Muhtar Efendi halifelerinden Câbî Ahmed Efendi merhum, Haseki’de Kâdiriyye’ den Zıpçıktı Dergâhı[18] şeyhi Agâh Efendi merhumun halifesi ve  Hazret-i Merkez Zâkirbaşısı Hayrî Efendi ve onun oğlu İbrahim Efendi merhum, Hazret-i Merkez şeyhi Ahmed Mes’ud Efendi’nin akrabasından Zekâîzâde Hasan Şefîk Dede merhum, Üsküdarlı Arab Ahmed merhum, Gümrükî Mehmed Efendi, en son Yorgancı Şeyh Râşid Efendi merhumdur.

Matrak Tekyesinin Cümle Kapısı Tâkında:

İri Ve İstifli Bir Nesih İle

آرپه جی مسجدی ديمكله معروف طريقت سعديه دن

شام شريفلی السيد الحاجّ حسن افندی زاويه سی

ذكراللهه ير ايليوب بانئ وقف ثانی اولوب

تاريخ تحرير اولندی

سثدث ١٢٥١

Arpacı Mescidi Demekle Ma’ruf Tarîkat-ı Sa’diyye’den

Şâm-ı Şerîfli Es-Seyyid El-Hâcc Hasan efendi Zâviyesi

Zikrullah’a Yer Eyleyüp Bâni-i Vakf-ı Sânî Olup

Tarih Tahrir Olundu.

Sene 1251

Yine Cümle Kapısı Yanında Duvarda Dört Köşeli Mermer Üstüne Aynı Yazı İle:

درگاه حضرت شيخ

حسن قدسی السعدی

Dergâh-ı Hazret-i Şeyh

Hasan Kudsî Es-Sa’dî “[19]

(C. S. Revnakoğlu Arşivi, No: B61)

C. S. Revnakoğlu’nun yukarıda sözettiği, Tekye’nin hulefâsından Ahmed Cânib Efendi’nin Murad Paşa Camii haziresine taşınmış olan kabri halen burada mevcut olup,  üstüvânî mezar şâhidesinde şu kitâbe mevcuttur:

Şâhide Sa’dî tâclı/sikkeli

ياهو

طريقت عليه و نسل

سعديه دن قدم شريف

درگاه شريفی پوست

نشينی مرحوم الشيخ

احمد آگاه افندی حضرتلرينڭ

خلفالرندن و شهرامينی قربنده

سيمكش محلّه سی امامی

اولوب درگاه حقّه انتقال

ايليان الَشيخ احمد چانب

افندينڭ روحيچون فاتحه

تاريخ ولادتی سنه ١٢٦٦

تاريخ وفاتی ١٣٣٠ غرۀ را

مدت عمری

سنه

Yâ Hû

Tarîkat-ı aliye ve nesl-i

Sa’diyye’den Kadem-i Şerîf

Dergâh-ı Şerîfi post

Nişîni merhûm Eş-şeyh

Ahmed Agâh Efendi hazretlerinin

Hulefâlarından Şehremîni kurbunda

Simkeş mahallesi imamı

Olup Dergâh-ı Hakk’a intikâl

Eyleyen eş-Şeyh Ahmed Cânib

Efendi’nin ruhu içün Fatiha

Tarih-i Vilâdeti sene 1266

Tarih-i Vefatı sene 1330 Gurre-i R.A

Müddet-i Ömrü…(Rakam Kazılmamış)

1925’te tekkelerin kanunla yasaklanıp, kapatılmasının ardından, mescidi de kadro harici bırakılır. Zaman içersinde bakımsızlıktan yıkılmaya yüz tutar. Kârgir ve küçük bir mescid olan mescid-tevhîdhane binası 1946 yılında pencerelerine kadar yıkık bir durumdadır. Bundan  sonraki bir tarihte gecekonduların istilasına uğrayarak tümü ile yıkılır. Ahşap türbe  tümü ile ortadan kaldırılmış ve önündeki  Şeyh Ahmed Cânib Efendi’nin mezarı Murad Paşa Camii haziresine  nakledilmiştir. (Revnakoğlu Arşivi, No:B61; Koçu, 1959:2/1055; Öz, 1997:1/23). 

Uzun zamandır arsa halinde olan bu câmi-tekkenin tekrar ihyası için son yıllarda çalışma başlatılmış, bu yönde temel kazıları da gerçekleştirilmiştir.

Bibliography

Ahmed Muhyiddin Efendi, Tomâr-ı Tekâya,

Albayrak, Sadık, 1996. Son Devir Osmanlı Ulemâsı, Cilt. 1-5., İBB, Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul

Asitâne-i Aliyye Ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Elân Mevcud ve Muhterik Olmuş Tekyelerin İsim Ve Şöhretleri Ve Mukâbele-i Şerîfe Günleri, 1256. Matbaa-i Daru’s-Saltana, İstanbul

Asitâne-i Aliyye Ve Bilâd-ı Selâsede Kâin Elân Mevcud ve Muhterik Olmuş Tekyelerin İsim Ve Şöhretleri Ve Mukâbele-i Şerîfe Günleri, 2. Baskı. 1256’dan sonra, İstanbul.

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 1231. Hadikatu’l-Cevâmi, Yazma, Müstensih: Hattat Mustafa Rakım, TTK Yazmaları

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 1281. Hadîkatu’l-Cevâmi’, Cilt. 1-2, Matbaa-i Amire, İstanbul

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 2001.Hadîkatu’l-Cevâmi’, Hazırlayan: A. Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul

Bandırmalızâde, Es-seyyid Ahmed Münîb El-Üsküdârî, 1307. Mecmuâ-i Tekâyâ, Âlem Matbaası, İstanbul

C.S, Revnakoğlu, Arşiv, No:B61, Süleymaniye Kütüphanesi,  (Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun  Galata Mevlevihanesinde bulunan, dosyalar içindeki arşivi, girişimlerimiz sonucu, 2006 yılında Süleymaniye Kütüphanesi’ne taşınmıştır.)

Galitekin, Ahmet Nezih, 2003. Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul. İşaret Yayınları, İstanbul.

İhsâiyât Mecmuâsı, 1330 Senesi. İstanbul Şehremâneti, İhsâiyât Şubesi, Neşriyatı, İstanbul, 1331

İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukuâtı Defteri,’BOA, Kamil Kepeci, 6290/1

İşli, Yük. Mimar Esin Demirel, Haziran 1998. İstanbul Tekkeleri Mimarisi, Eklentileri Ve Restorasyonu, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniv. Fen Bilimleri Ens. İstanbul

Koçu, Reşat Ekrem, 1959. İstanbul Ansiklopedisi, Cilt.2

Öz, Tahsin, 1997. İstanbul Camileri, Cilt.1-2, Üçüncü Baskı, TTK Yayınları, Ankara

Özdamar, Mustafa, 2007. Dersaâdet Dergâhları, Kırk Kandil Yayınları, İstanbul

Pakalın, Mehmet  Zeki, 1983. Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, Cilt. 1-3, Üçüncü Baskı, MEB Yayınları, İstanbul

Tabibzâde Mehmed Şükrî, Mecmuâ-i Tekâyâ Ve Meşâyih, Taksim Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, K.75 ve Ekleri

Tabîbzâde, M. Şükrü, 1291, Silsilenâme-i Aliyye-i Meşâyih-i Sufiyye, Yazma, Müellif Hattı, Hacı Selim Ağa (Hüdâyi) Kütüphanesi, 1098

Tabibzâde Mehmed Şükrî, 1995. İstanbul Hankâhları Meşâyihi, Metin-dizin Ve Tıpkıbasım: Turgut Kut, Edited By Şinasi Tekin&Gönül Alpay Tekin,Published at The Department of Mear Eastern Languages and Civilizations Harvard University

Tekâya Ve Zevâyâya Mahsus Defter, 1341. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, No:109

[1] Bu mescidle ilgili Ayvansarâyî, Hadîkatu’l-Cevâmi’de şu kısa bilgiyi verir:

“ Arpacı Mescidi Der Kurb-ı Mimâr Acem

Mezbûr Arpacı Mescidi’nin bânîsi Arpa Emîni Mehmed Efendidir ki, kabri nâma’lumdur. Mahallesi vardır.” (Ayvansarâyî, Hadîka, Hattat Rakım Nüshası-TTK, 1231/28b; 1281: 1/53)

[2] Bu defterde, tekkenin son,hal-i hazırdaki postnişîni olarak “Ahmed İzzi Efendi” adı yer almaktadır.

[3] Bu kayıttaki, Osman Efendi, gerek Tomar-ı Tekâyâ’da, gerekse Tabibzâde’nin kaydında yer alan meşihatı sonradan Şerbetdar Tekyesine nakledilen, Asker İmamı olarak maruf olan Rifâiyye’den Şeyh Osman Hilmi Efendi’dir. 1281/1864-65 yılında, Şerbetdâr Tekyesi’nin meşihatı mahlul olup, oraya nakledildiğinden, Şeyh Matrak Tekyesinin meşihatını, Şeyh Coşkun Mehmed Efendi’ye terk etmiştir. Şeyh Osman Hilmi Efendi 1291/1874-75 senesinde vefat etmiş olup, Şerbetdar Dergâhında defnedilmiştir.

[4] Tabibzâde M. Şükrî Efendi’nin Mecmuâ-i Tekâyâ’sındaki listeyi esas alırsak, Bu Şeyh Mehmed Efendi, Rifâî Şeyhi olan, Şeyh Coşkun lakaplı Mehmed Efendi olup, vefat tarihi 1287/1870-71 ‘dir. Kabri Merkez Efendi kabristanında, Camiin mihrabı önündedir. Bu kayıttan Şeyh Coşkun Mehmed Efendi’nin viladet tarihi (1238/1822*23) ve pederinin ismi  (Eyyub) tesbit edilmektedir, tüm bu kayıtlardan 49 sene ömür sürdüğü sonucu çıkmaktadır. İstanbul Tekkeleri nÜfus Vukûâtı Defterindeki bu kayıttan, bu defterin Şeyh Coşkun Mehmed Efendi’nin vefat tarihi olan 1287/1870-71 tarihinden önce düzenlendiği sonucu çıkmaktadır.Zira, Defterin kaydında, Şeyh Coşkun Mehmed Efendi hayatta gözükmektedir.

[5] Ahmed Nezih Galitekin, burada tarihi 1274 olarak, yanlış okuyup kaydetmiştir. (Galitekin, 2003:277)

[6] Ahmed Muhyiddin Efendi, "kendi mülkünü vakfa tahvil ederek notunu" düşmesine karşın gerek alıntıladığımız vakfiye metninde , gerekse C. S. Revnakoğlunun alıntıladığı Dergâhın kapı kitâbesinden, Dergahın, Arpacı Mehmed Efendi mescidine Sa’diyye tarikatı meşâyihinden ve mescid-i şerif imamı Şamlı/Kudüslü Şeyh Hasan Kudsî bin El-Hâcc Es-Seyyid Mehmed emîn Efendi’nin 500 kuruş nakit sarfı ile meşihat koydurarak tesis edildiği açıktır.

[7] Bu zat Sırrızâde Şeyh Abdürrahîm Hıfzı Efendi olup, Kâdiriyyenin Eşrefiye koluna mensuptur. Abdürrahîm Hıfzı efendi, aynı zamanda Yavaşça Mehmed Ağa/Nazmi Efendi Dergâhının da postnişîni ve bir önceki postnişîni Abdülhalîm Nazmi Efendi’nin (VefatI. 1243) oğludur. Sene 1222’de tevellüd etmiş olup, 21 z.a 1280’de vefat etmiştir. (Tabibzâde, K.75: 22a; 1995: 34)

[8] Hacı Osman Hilmî Efendi Rifâî meşâyihinden olup, “Asker imamı” lakabıyla şöhretşiâr olmuştur. 22 Ş 1291’de vefat edip daha sonra postnişîni olduğu Molla Gürani/Fenâî mahallesindeki Şerbetdar Şeyh Mehmed Efendi Tekyesinde defn olunmuştur. (Tabîbzâde, K.75: 22b; 1995:34)

[9] Etyemez (Mirza Baba Tekyesi): Fatih-Etyemez mahallesi, Samatya caddesi, 1153 Ada, 13 parselde yer almaktaydı, Vakfiye tarihi 886/1481’dir. Aslı kiliseden münkalib bir cami olup, vâkıfı ni’me’l-ceyş’ten Derviş Mirza Baba İbn Ömer El-Buhârîdir. 18. Asırda Sa’diyye tarikatı meşâyihinden, bu camiin imamlarından,  Şeyh Hacı Ali Hulûsî Efendi’nin bu mescide meşihat koydurması ile , Sa’di tekyesi olmuştur. Dergâhın tevliyetini evlâdiyet üzere zabt eylemiştir. Hacı Ali Hulûsî Efendi 1127 tarihinde tevvellüd etmiş olup, vefat tarihi 1197’dir.  Mustafa Ferîdüddîn Efendi dergâhın 10. Postnişîni olup, Vefatı 8 Şevvâl 1313’tür. Son şeyhi ve Feridüddin efendi’nin oğlu Hüseyin Hüsnî Fevzi Efendi'dir. Dergâh ve Mescid 1956’da yıktırılmış, arsası Samatya SSK hastahanesine katılmıştır. Haziresindeki mezarlar ise, yakınındaki Bayezid-i Cedîd Camii haziresine nakledilmiştir. ( Ayvansarâyî, Hadîka, 1281:1/32-33; Tabîbzâde, K.75: 37b; 1995:60; Tekâyâ Ve Zevâyâya Mahsus Defter, 1341: Shf. 13, Sıra No:75; İşli, 1998: 59; Özdamar, 2007:207-208)

[10] Aslen Harputlu olan İshak Efendi, Medrese tahsilinden sonra, Dâru’l-Ma’arif mektebinde muallim olur. Ardından Meclis-i Ma’ârif a’zâlığına getirilir. Bilahare Mekke mollası da olan İshak Hoca, İstanbul pâyesiyle kırk yıl kadar Evkâf müfettişliği vazifesini yürütür.Hristiyanlığın reddi mahiyetinde Kitâb-ı Mukaddes’in (Bible) eldeki nüshalarını eleştiren,Tenkid eden “ Şemsu’l-Hakîka “ ve “Ziyâu’l-Kulûb “ adlı eserlerini yayınlar. Bunların yanısıra, “ Es’ile-i Hikemiye “, “ Miftâhu’l-‘Uyûn “, “ Zübde-i ‘İlm-i Kelâm “, “ Es’ile Ve Evcibe “ , Hüsniye adlı kitaba reddiye olmak üzere “Tezkiye-i Ehl-i Beyt” ve Bektâşilik aleyhindeki ünlü “ Kâşifu’l-Esrâr Ve Dâfi’u’l-Eşrâr “ adlı eserleri de basılmıştır. İbn Sîna’nın meşhur “ Şifa “ kitabının “ İstişfa “ adıyla tercümesi ise basılmamış olup yazma halindedir. Harputlu İshak Hoca 13 Ramazan 1309/1892 tarihinde vefat ederek, Fatih Camii haziresine defnedilmiştir. Harputlu İshak Hoca’nın mezar taşında şu kitâbe bulunmaktadır:

Yâ Erhammerrâhimîn

‘Ulemâ-yı ‘Amilîn Ve müellifîn-i

Kirâmdan Harpûtî meşhûr

Hâce İshak Efendi’nin

Ruhiyçun Fatiha

Sene 1309

Fi 13 Ramazan

Mezar lahdinin üzerinde ise şu kitâbe yazılmıştır:

Mü’minlerin muhibbi, Dinsizlerin Nâsihi Şemsu’l-Hakîka ve Ziyâu’l-Kulûb gibi

Birçok te’lîfât-ı dîniyesiyle şöhret-endâz-ı âfâk olan

Merhum Müşarunileyh dostuyla dost olup, düşmanıyla uğraşan

“ Kul Efendisinin kapısından ayrılmaz “ der idi.

[11] Tabibzâde Mehmed Şükrî’nin burada “Mısrî” nitelemesi zuhul eseri olsa gerek. Zira, Dergâhın Revnakoğlu tarafından kaydedilen bugün mevcut olmayan kitâbesinde, Şamlı olduğu sarahaten kaydedilmiştir. Ayrıca Kudsî nisbesi taşıması ilk anda zihinlerde bu konuda bir karışıklık oluştursa da,  “Şamlı” nisbeti tüm Suriye ile Filistin ve  Lübnan bölgesine “Bilâd-ı Şam” denmesinden kaynaklanmaktadır. Burada hem Şamlı hem de Kudsî olarak nitelendirimesinde bu anlamda bir çelişki görülmemektedir.

[12] Tabibzâde Şeyh Hasan Kudsî Efendi’nin vefat tarihi olarak, 1260’tan sonraki bir tarih olduğunu belirtmek için bu şekilde bırakmıştır.

[13] Tabibzâde M. Şükrî, Şeyh Matrak Tekyesinin son postnişîninin adını “Mustafa İzzî” olarak kaydetmiş olmasına karşın, gerek , 1334 Tarihli Tekâya ve Merâkizi Defteri (Albayrak, 1996:5/16,38), gerek, 1341 Tarihli Evkâf Tekâyâ Ve Zevâyaya Mahsus Defter’de, gerekse, C.S Revnakoğlu’nun notlarında “Ahmed İzzî” şeklinde kaydedilmiştir.

[14] Mustafa Nuri Efendi’nin, Paşababa (Hocazâde) Rifâî tekyesindeki hangi postnişînin halifesi olduğu, kayıtlarda belirtilmemiştir. Paşababa-Hocazâde Tekyesi, 1221/1806 tarihinde,  Mahkeme-i teftiş ketebesinden, Üsküdarlı Rufâî Şeyhi Yasin Şâmi Efendi’nin hulefâsından, Hocazâde Mehmed Tahir Efendi tarafından yaptırılmıştır. Tekye, Beyoğlu, Kâtip Mustafa Çelebi mahallesi, Sıraselviler caddesi, 462 ada, 34 parselde yer almaktadır. Dergâh’ta, Tekke ve zâviyelerin kapatıldığı, 1925 yılına kadar,  10 postnişîn bulunmuş olup, son şeyhi  Şeyh Mehmed İzzet Efendi’dir. Tek binadan oluşan, Dergâh binası halen ayakta olup, Tevhidhâne bölümü, 1951 yılından beri, Taksim İlk Yardım Hastahanesi’nin mescidi olarak hizmet vermektedir.  Diğer bölümleri ise, hastahane kreşi olarak kullanılmaktaydı. Son yıllarda restore edilmiş olup, câmi olarak ibâdete açıktır. ( Ahmed Muhyiddin Efendi, Tomar-ı Tekâya, 25; Tekâyâ Ve Zevâyaya Mahsus Defter, 1341: Shf.12; Sıra No:71; Albayrak, 1996:5/117-118)

[15] Câbî, جابی Arapça, جباية Cibâyet’den, Evkâf icârelerini ve daha eskiden zekâtı tahsil eden tahsildar. Câbiler zaman zaman, hırfet ve zanaat bölümlerine göre de ayrılırdı. (Şemseddin Samî, Kamus, 1319:463; Pakalın, OTDTS, 1983:I/253)

[16] Tekyenin son postnişîni Ahmed İzzi (Onat) Bey’in oğlu ve hulefasından Osman Nihat (Onat) muallimlik yapmış olup, İslâm dergisinin Kasım 1961 Tarihli sayısında, “Tasavvufumuz” başlıklı bir makalesi yayınlanmıştır. (CS. Revnakoğlu Arşivi, No:B61)

[17] Revnakoğlu’nun ek notu: “Bende-i âl-i abâ reisu’l-halka-i tekâyâ Ed-dâî Seyyid Hüseyin Hilmî Aşkî Er-Rifâî (merhum)”,

[18] Dâvutpaşa mahallesi, Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi, 1159 Ada, 5 Parseldeki, Kâdirî-Eşrefî, Erdi Baba Dergâhı

[19] Bandırmalızâde Ahmed Münîb Efendi’nin 1307/1890 tarihli “Mecmuâ-i Tekâyâ” sında, Dergâhın adı, Hasan Kudsî Efendi şeklinde yer almakta, Dergâhın devrân-ı mukâbele gününün Salı günü olduğu belrtilmekte, Sa’dî tarikine mensup olup, hâl-ı hâzırdaki Şeyhinin ismi “ Na’t Efendi,  نعت أفندی “ şeklinde muhtemelen mürettip hatası ile, yanlış kaydedilmiştir. (Bandırmalızâde, 1307: 10)  Zira, 1307 tarihinde dergâh postnişîni, Osman Nihâd Efendidir.

Arpacı Mehmed Efendi Mescidi/Şeyh Matrak Tekyesinin bulunduğu mahallin şimdiki durumu

Arpacı Mehmed Efendi Mescidi/Şeyh Matrak Tekyesinin bulunduğu mahallin şimdiki durumu

Arpacı Mehmed Efendi Mescidi/Şeyh Matrak Tekyesinin bulunduğu mahallin şimdiki durumu

Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukûâtı Defterinde Şeyh Matrak Tekkesi ile ilgili bölüm. BOA, Kamil Kepeci, 6290/1

Tabibzâde Mehmed Şükrî Efendi'nin mecmuâ-i Tekâyâsında Şeyh Matrak Tekyesi ile ilgili bölümün yer aldığı varak

1341 Tarihli Tekâyâ Ve Zevâyaya Ait 109 Nolu Defterde Şeyh Matrak Tekyesi ile ilgili kaydın yer aldığı sayfa

Daha önce, Şeyh Matrak/Hasan Kudsi Efendi Dergâhı haziresinde olup, bilahare Aksaray-Murat Paşa Camii haziresine nakledilen, Sa'diyye meşâyihinden Şeyh Ahmed Cânib Efendi'nin Murad Paşa Camii haziresindeki kabri.

Şeyh Ahmed Cânib Efendi'nin Murad Paşa Camii haziresine nakledilmiş olan mezar şâhidesi.