İstanbul’un Kaybolan Camileri: Nurî Dede/Nurlu Dede Mescidi (Kalender Mescidi)

Doğan Bayın Fotoğraf Arşivinde Nuri Dede Camii/Mescidi (Bu Fotoğrafı gönderme lütfunda bulunan dostumuz Doğan Bayın'a teşekkürü borç biliriz)

İstanbul’un Kaybolan Camileri:

Nurî Dede/Nurlu Dede Mescidi

(Kalender Mescidi)

Müfid Yüksel

Mescid, Fatih Deniz Abdal mahallesi, Ahmet Vefik Paşa Sokak, 416 Pafta, 1700 Ada, 4-5-7-8-12  Parseller‘de, Millet Caddesi ile Kızılelma caddesinin kesiştiği adada yer almaktaydı.

Doğan Bayın Fotoğraf Arşivinde Nuri Dede Camii/Mescidi (Bu Fotoğrafı gönderme lütfunda bulunan dostumuz Doğan Bayın'a teşekkürü borç biliriz)

İstanbul Vakıfları Tahrir Defterlerinde 880 Zilhiccesi sonlarına (22-23-24 Nisan 1476) tarihlenen vakfiye kaydı  bulunmaktadır. Buna göre, bu Câmi-i şerîf’in zikredilen tarihten önce Fatih devrinde bina edilmiş olduğu ortaya çıkmaktadır.

Vakıf Tahrir Defterlerinde şu vakfiye kaydına rastlamaktayız:

“Mahalle-i Mescid-i Nurlı Dede

VakfuSahibu’l-Mescid

Vâkıf-ı mezbûrun 880 Zilhiccesinin evâhirinde vâkî olmış Mevlâna Mustafa bin Yusuf imzasıyle bir vakfiyesi vardır ki, mazmunı zikrolunur.

Asl-ı Vakf:

Hânehâ-yıtahtânî 3 bâb ve dükkan 2 bâb ve muhavvata ve kenif der mahalle-i mezbûre mahdûd Hâlid mülki,ve tarîk-i âmm ve mescid-i mezbûr ve vevakf-ı vâkıf ile. Hâsıl Fi Sene 360

Hâne-i tahtânî 1 bâb ve kerm ve muhavvata der mahalle-i mezbûre,mahdûd Alî veTaşcı ve Mustafa mülkleri ve vakf-ı vâkıf ile . Hâsıl Fi Sene 142

Zemîn der mahalle-i mezbûre mahdûd  Mustafa El-Haccâr ve mescid-i mezbûr ve vakf-ı vâkıf ile . Hâsıl Fi Sene 12

Hâne-i tahtânî ve ahûr ve ğurfe ve kenif ve furun ve zulle ve kerm.

Şart-ı Vâkıf:

Evlâdına ve evlâd-ı evlâdına neslen ba’de neslin  tevliyet nefsine ola, kayd-ı hayatda oldukça.

Zikrolunan  evkâfun ğallâtından mescid-i mezbûr imâmına yevmî iki akçe virile. Hâliya mütevellî Hasan Beğ’dir.

(İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, 953/1546 Tarihli, 1970: 358; 1009/1600 Tarihli, 2004: 585)

Yine bu vakıf defterlerine göre çeşitli vakıflardan farklı tarihlerde bu mescid ve imamına tahsisât yapılmıştır. Bunlar:

Vakf-ı Hüseyin bin Abdillah Et-Tabbâh

Vakf-ı Aişe Hatun bintAbdillah

Vakf-ı Sinan Beğ bin Abdillah

Vakf-ı Atmaca bin Abdillah

Vakf-ı Musa bin Abdillah Et-Tabbâh

Vakf-ı  El-HâccCa’fer bin Abdillah Es-Salâhî

Vakf-ı  Hadice bint Abdillah

Vakf-ı  Sinan bin Abdillah Et-Tabbâh

Vakf-ı Ali Beğ bin Abdillah

Vakf-ı Gülizâr bint Tekmiş

Vakf-ı Aişe Hatun bint Abdillah

Vakf-ı Yusuf bin Abdillah Reisu’d-Debbâğîn

Vakf-ı Sinan bin Abdilhayy

Vakf-ı Aişe Hatun bint Mustafa

Vakf-ı Kadem Bacı bint Abdillah

(İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, 953/1546 Tarihli, 1970: 358-360; 1009/1600 Tarihli, 2004: 585-587)

Nurî Dede Mescidi ile alakalı Hadîkatu’l-Cevâmi’de şu kayıtlar yer almaktadır:

“Bânisi El-Hâcc Bahşâyiş Nurullah Efendi’dir. Kendi dahi anda medfundur. Mahlas-ı mezbûr ile şiiri vardır.[1]Minberini Aişe nâm bir hâtun vaz’eylemişdir. Vâkıf-ı merkum civârında müstakil pencere yanında Külhanî Seyyid Mehmed Efendi medfundur.Fi  1105/1693-1694)

Müderrisînden iken zâhirine bâtını gâlib olup terk ve tekâüd eylemişdi. Ba’dehu NakîbCa’fer Efendi siyâdetine dahl ve taarruz eyledikde, külhana girüp isbât-ı siyâdet eylemişdir. Filibe’den ma’zul Fındık Mustafa Efendi civârında medfun olup vefatına Kâmî Mehmed Efendi bu tarihi demişdir: “  مسند گزين جنّت اوله مصطفی افندی ١١٠٥

Mesned-güzîn-i Cennet ola Mustafa Efendi  1105. MüellefâtındanNuru’l-Fetâvanâmkitâb ile tertib etmiş olduğu  صك  Sakk mecmuâsı beyne’l-kuzât mu’teber eserlerdir. Oğlu hattât-ı meşhur Fındıkzâde İbrahim Efendi Medîne-i Münevvere’den ma’zûlen vefat edüp pederi yanında defn olunmuşdur. Mahallesi vardır. Der kurb-ı molla Gürânî. “ (Ayvansarâyî, Hadîka, Yazma, 1231:105a; Matbu, 1281:1/210; Erzi Yayını, 1987:2/60-62;Galitekin Yayını, 2001:276-277)

 

Nuri dede/Nurlu Dede Camii ve mahallesi, Tahrir Defterleri ve Hadîka’daki kayıtta da yer aldığı gibi, Mahalle adı olarak 17. Yüzyıla ait İstanbul Avârız Defteri’nde de yer almıştır. (Aktepe, 1957:122) 1934’de kadar bu mahalle adı korunmuş.Bu tarihte ise Deniz Abdal Mahallesine katılmıştır.(Ayverdi, 1958: 42,64)

Nuri (Nurlu) Dede Câmii 19. Yüzyıl ve 20. Yüzyıl başlarına ait haritalarda da yer almıştır. Cami-i Şerif, 1261/1845 Taihli ve 1264/1848 Tarihli Mühendishane haritalarında 228 Numarada Nurlu Dede Camii adıyle kaydedilmiştir.

E. Hakkı Ayverdi’nin 1875 yılı Haritalarında da, Fındıkzâde Tekkesi karşı tarafında Nurlu Dede Camii şeklinde yer almaktadır. Hatta Nurlu Dede Sokağı da bulunmaktadır. (Ayverdi, 1875 Haritası, Pafta. D4) Nuri (Nurlu)

 Dede Camii 1913 Alman Mavileri haritası ile, Müller-Weinner Haritasında da bulunmaktadır.

Yine, Fransız Haritaları ile  Alman mavileri haritasında Nuri Dede Camii Sokağı da , Ayverdi haritasındaki gibi yer almıştır.(Fransız Haritaları, No: 17-3; Alman Mavileri, Pafta No: 17-17-3; Müller-Weinner,C.6-20) Yine 1918 Necip Bey Haritasında FındıkzâdeTekyesi karşısında “Kalender Camii” adı ile kayd olunmuştur. ( Necip Bey Haritası, 1918:PL-2)

Nurlu (Nurî ) Dede Camii 1918’deki yangında yanmış, 1956-57 istimlakleri ve Millet caddesinin açılması çalışmalarında, arsasının bir kısmı yola kalb olunmuştur. 
(Ayverdi, 1989: III/480; Öz, 1997:1/111;Fatih Camileri, 1991:186; Öneş, 1998:397). 

 

Doğan Bayın Fotoğraf Arşivinde Nuri Dede Camii/Mescidi (Bu Fotoğrafı gönderme lütfunda bulunan dostumuz Doğan Bayın'a teşekkürü borç biliriz)

Bu Camiin harabesine ait bir fotoğraf Süheyl Ünver Arşivi’nde yer almaktadır. 1931 Tarihli fotoğrafta Camiin ayakta kalan minaresi ile iki duvar kalıntısı ve bazı mezarlar görülmektedir. 

Camiin minaresinin kaide/pabuç kısmı bir sıra kesme taş, üç sıra yassı tuğla örgülü, üst kısımları sıvalı ve tek şerefelidir. Şerefe korkulukları demir şebekeli olup, gerek kaide üstü yapısı  gerekse külahı son dönem müdahalelerini göstermektedir. (Süheyl Ünver Arşivi, Süleymaniye Kütüphanesi, No:240-25) 

Ayrıca Doğan Bayın fotoğraf arşivinde bulunan Cami fotoğrafında minarenin yanısıra cami de yer almaktadır. Bu fotoğrafta Camiin fevkâni ve ahşap bir cami binası olduğu göze çarpmaktadır.

Doğan Bayın Fotoğraf Arşivinde Nuri Dede Camii/Mescidi (Bu Fotoğrafı gönderme lütfunda bulunan dostumuz Doğan Bayın'a teşekkürü borç biliriz)

Camiin bulunduğu arsada 70’li yıllarda bina da yapılmış, bilahare Kocaeli İl Özel İdaresi’nin mülkiyetine geçmiş. 2013 yılı itibarıyla adı geçen il özel idaresince, otel yapılmak üzere bir turizm firmasına satılmıştır.

Bibliography

Aktepe, Münir, 1957. XVII. Asra Ait İstanbul Kazası Avârız Defteri (Makale), İstanbul Enstitüsü Dergisi III. İçinde, Shf.109-139, İstanbul Matbaası, İstanbul

Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin, 1231. Hadîkatu’l-Cevâmi’, Yazma, Müstensih: Hattat Mustafa Râkım, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yazmaları, TY 8872

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 1281. Hadîkatu’l-Cevâmi’, Cilt. 1-2, Matbaa-i Âmire, İstanbul

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 1987. Hadîkatu’l-Cevâmi’, Cilt. 1-2; Hazırlayan: İhsan Erzi, Tercüman Yayınları, İstanbul

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 2001.Hadîkatu’l-Cevâmi’, Hazırlayan: A. Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul

Ayverdi, Ekrem Hakkı, 1958. Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskânı Ve Nüfusu, Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Doğuş Matbaası, Ankara.

Ayverdi, Ekrem Hakkı, 1989. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, (855-886/1451-1481), C.III. İstanbul Fetih Cemiyeti-İstanbul Enstitüsü Yayınları, İstanbul

Ayverdi, Ekrem Hakkı, 1995. 19. Asırda İstanbul Haritası, 2. Baskı Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul

Fatih Camileri, 1991. Fatih Camileri Ve Diğer Tarihi Eserler,Türkiye Diyanet Vakfı Fatih Şubesi Yayınları,İstanbul

İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 953/1546 Tarihli, Neşredenler: Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan-Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Cemiyeti Neşriyatı, 1970. Baha Matbaası, İstanbul

İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 1009/1600 Târîhli, Hazırlayan: Doç. Dr. Mehmet Canatar, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004. İstanbul

Öneş, Ethem Ruhi, 1998. Mabedler Şehri İstanbul’un Tarihi Mescid Ve Camileri, İstanbul Ajans Yayıncılık, İstanbul

Öz, Tahsin. 1997. İstanbul Camileri, Cilt.1-2, 3. Baskı, TTK. Yayınları, TTK. Basımevi, Ankara

---

[1]Ayvansarâyî Hadîka’da ,Bahşâyiş mahlası ile şiiri vardır dese de, o dönemlere ait  Şuarâ tezkirelerinde yaptığımız araştırmalarda , Nuri mahlası ile de olsa, ona dair herhangi bir kayda rastlanılmamıştır.