Lübnan-Trablusşam'da Memlüklü-Mansurî Ulu Câmi-i Şerîfi Ve Kitâbeleri















المسجد المبارك المنصوري الكبير في طرابلس الشام لبنان و نقوشه 


Lübnan-Trablusşam'da Memlüklü-Mansurî Ulu Câmi-i Şerîfi Ve Kitâbeleri



Al-Mansourî Great Mosque In Tripoli-Lebanon And Its Inscriptions


المسجد المنصوري الكبير




هو من أقدم جوامع طرابلس الشام، في لبنان وأكبرها مساحة على الإطلاق، تبلغ مساحته ما يقارب ٣٠٠٠ م٢ . يقع في محلّة النوري، مربّع الشكل تقريباً، يتوسطه صحن واسع مستطيل، في وسطه نافورة ماء للوضوء، يعلوها عقدان كبيران يرتكزان إلى أعمدة ضخمة. ويحيط بالصحن من جهاته الشرقية والشمالية والغربية أروقة واسعة مقبّبة، على شكل عقود ترتكز إلى دعائم ضخمة. وفي الجنوب من الصحن، يقع بيت الصلاة، وهو على شكل مستطيل، يمتدّ طوله من الشرق إلى الغرب، ويطلّ على الصحن بعقود أكثر انفراجاً من عقود الأروقة، ويتوسط جداره القبلي منبر، وعلى يمين المنبر، يقع محراب كبير، بينما نجد محراباً صغيراً في الطرف الغربي للجدار القبلي، وآخر عند طرفه الشرقي. ويضم الرواق الغربي غرفة، خصصِّت لحفظ الأثر الشريف الذي أهداه السلطان عبد الحميد الثاني لأبناء طرابلس عام ١٣٠٧\١٨٩٠ . أما الأثر الشريف فهو، كما تدل سجلات المحكمة الشرعية في طرابلس، عبارة عن شعرة من شعرات الرسول صلى الله عليه وسلم؛ وقد اهتمّ أبناء طرابلس بتكريمها وعيّنوا الشيخ محمد رشيد أفندي الميقاتي لخدمتها. وفي الطرف الشمالي الغربي لهذا المسجد بهو واسع


ونلاحظ من خلال النقوش الكتابية لهذا المسجد، أنّ بناءه تمّ على دفعات ومراحل متباعدة، كان أولها عام ٦٩٣ هـ/ ١٢٩٣-٩٤ م، ثم عام ٧١٥ هـ/ ١٣١٥-١٦ م، ثم عام ٧٢٦ هـ/ ١٣٢٥-٢٦ م، ثم عام ٨٨٣ هـ/ ١٤٧٨-٧٩ م، ثم عام ١٣٠٧\١٨٩٠ م ، وآخرها عام ١٣٧٨ هـ/ ١٩٥٩ م.

وأقدم هذه النقوش الكتابية، نقش محفور فوق بابه الشمالي، ينسب بناء المسجد إلى السلطان الأشرف صلاح الدين خليل في العام ٦٩٣ هـ/  ١٢٩٣-٩٤ م كما يتبينّ من نصه الحرفي:





بسم الله الرحمن الرحيم امر بانشاء هذا الجامع المبارك مولانا السلطان الاعظم سيّد ملوك العرب و والعجم فاتح الامصار مبيد الكفّار الملك الاشرف صلاح الدنيا والدين خليل قسيم امير المؤمنين ابن مولانا السلطان الملك المنصور سيف الدنيا و الدين قلاون الصالحی خلّد الله ملكه في نيابة المقرّ العالی الاميری الكبيری العزّی عزّ الدين ايبك الخزندار الاشرفي المنصوري نائب السلطنة بالفتوحات والسواحل المحروسة عفا الله عنه و ذلك في سنة ثلث و تسعين و ستمأية والحمد للله وحده

تولّا عمارة هذا الجامع المبارك العبد الفقير الی الله تعالی سالم الصهنوي ابن ناصرالدين العجمي عفا الله عنه


وفي عام ٧١٥ هـ/١٣١٥-١٦ م، وبعد مرور عقدين من الزمن على تأسيس الجامع، أمر السلطان محمد بن قلاوون نائبه في طرابلس كستاي الناصري، ببناء الأروقة الداخلية المطلّة على صحن الجامع، كما يتبينّ من النقش الكتابي المحفور بأعلى الدعامة الوسطى من دعامات الرواق الشرقي: 









بسم الله الرحمن الرحيم، إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليوم الآخر. أمر بإنشاء هذه الرواقات تكملة الجامع المبارك، مولانا السلطان الملك الناصر العالم العادل المجاهد المظفّر المنصور ناصر الدنيا والدين محمد ابن قلاوون خلّد الله ملكه، في نيابة المقرّ الشريف العالي السيفي كستاي الناصري كافل المملكة الشريفة الطرابلسية، أعزّ الله أنصاره، بإشارة المقرّ العالي البدري محمد ابن أبي بكر شاد الدواوين المعمورة، أدام الله نعمته. وكان الفراغ منه في شهور سنة خمس عشر وسبعماية. صلى الله على سيدنا محمد. تولاّ عمارته العبد الفقير إلى الله تعالى أحمد ابن حسن البعلبكي


ويبدو أنّ منبر الجامع لم يكن يتناسب مع ضخامته، لذلك أمر الأمير قرطاي بن عبد الله بتزويده بمنبر خشبي يزدان بزخارف ملونة، وذلك في مدّة نيابته الأولى على طرابلس (٧١٦هـ - ٧٢٦ هـ)؛ كما يتبين من النقش الكتابي الذي تركه على المنبر، وهذا نصّه: أمر بإنشاء هذا المنبر المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى قرطاي بن عبد الله الناصري أثابه الله، فأقام به من ماله بكتوان بن عبد الله الشهابي، تقبّل الله منه وذلك في شهر ذي القعدة سنة ست وعشرين وسبعمية








وفي سنة٨٨٣هـ/١٤٧٨-٧٩ م أمر نائب طرابلس أزدمير الأشرفي بترخيم محراب الجامع؛ ودوّن ذلك على رخامة مثبتة فوق المحراب الجانبي من الجهة الشرقية لبيت الصلاة، جاء فيها: أمر بترخيم هذا المحراب المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى أزدمير الأشرفي، كافل المملكة الشريفة الطرابلسية المحروسة أعزّ الله أنصاره في أيام مولانا وسيدنا قاضي القضاة الشافعي الإمام في مستهلّ ربيع الآخرة سنة ثلاث وثمانين وثمانماية بمباشرة محمد الشاد




وفي العام ١٣٠٧\١٨٩٠، أنشئت غرفة الأثر الشريف. وآخر ما أنشئ في هذا الجامع، بهو كبير يقع في طرفه الشمالي الغربي كما نتبين من النقش الكتابي المحفور على لوحة رخامية مثبّتة بأعلى باب البهو من الجهة الغربية، وهذا نصّها: تمَّ إنشاء هذا البهو في عهد المغفور له سماحة الشيخ كاظم الميقاتي مفتي طرابلس سنة ١٣٧٨ /١٩٥٩ م







Trablusşam - Mansûrî Ulu Camii

Lübnan-Trablusşâm’daki en eski ve en büyük camidir. Yaklaşık 3000 metrekare bir alana sahip olup En-Nurî mahallesinde yer almaktadır. Dörtgen şeklinde ve geniş mustatil bir ana sahanlığa/revak avlusuna sahiptir. Sahanlığın/Şadırvan avlusu ortasında bir abdest almaya mahsus fıskiyeli şadırvan  bulunmaktadır. İçeride iri ve kalın direkler üzerine oturan iki büyük kemer yükselmektedir. Sahanlığın doğu, kuzey ve batı cihetlerini kemer şeklinde kalın sütunlara dayanan geniş kubbeli revaklar çevrelemektedir. Sahanlığın/revak/şadırvan avlusu güney tarafında ise mustatil şekilde uzunluğu doğudan batıya uzanan asıl namaz kılma alanı/ana harim bulunmaktadır. Kemerleri revak kemerlerinden daha geniş bir şekilde sahanlığa doğru uzanmaktadır. Minber kıble duvarını ortalamaktadır. Minberin sağ tarafında büyük mihrap yer almaktadır. Aynı zamanda kıble duvarının batı tarafında küçük bir mihrap bulunmaktadır. Ve diğer küçük bir mihrap da aynı duvarın doğu tarafında bulunmaktadır . Batı tarafındaki revaka bitişik, Sultan Abdülhamid’in 1307/1890’da Trablus halkına hediye ettiği, Hz. Resul-i Ekrem’in (S.A.V) sakalı şerifinin lihyesinden ibaret, kutsal emanetin muhafazasına mahsus bir oda ilave olunmuştur. Trabluslular da, bu emanete hürmette ihtimam göstererek, bunun hizmeti için Muhammed Reşid Efendi Mikâtî’yi tayin etmişlerdir. Bu mescidin kuzey batı tarafında ise geniş bir mekan yer almaktadır.










Bu mescidte mevcut kitabelerin yazım dönemlerine bakıldığında çeşitli tarihlerde tamir ve yenilenmelerin olduğıu anlaşılmaktadır. İlk inşâ kitabesi 693/1293-94 tarihlidr, sonra, 715/1315-16 tarihli, daha sonra, 725/1325-26 yılına ait, daha sonra 883/1478-79 senesine, en sonlarda ise 1307/1890 ve 1378/1959 yıllarına ait tamir, ilave ve ihyâ kitabeleri mevcuttur.

Bu kitabelerden en eskisi, Kuzey Kapısı üzerine mermere kazınmış 693/1293-94 Tarihli Sultan Selahaddin Halil’e metnini ve tercümesini naklettiğimiz binâ/inşâ kitabesidir:












بسم الله الرحمن الرحيم امر بانشاء هذا الجامع المبارك مولانا السلطان الاعظم سيّد ملوك العرب و والعجم فاتح الامصار مبيد الكفّار الملك الاشرف صلاح الدنيا والدين خليل قسيم امير المؤمنين ابن مولانا السلطان الملك المنصور سيف الدنيا و الدين قلاون الصالحی خلّد الله ملكه في نيابة المقرّ العالی الاميری الكبيری العزّی عزّ الدين ايبك الخزندار الاشرفي المنصوري نائب السلطنة بالفتوحات والسواحل المحروسة عفا الله عنه و ذلك في سنة ثلث و تسعين و ستمأية والحمد للله وحده
تولّا عمارة هذا الجامع المبارك العبد الفقير الی الله تعالی سالم الصهنوي ابن ناصرالدين العجمي عفا الله عنه

Tercümesi:

Rahman Ve Rahîm Olan Allah’ın Adıyla,
Bu mübarek câmiin inşasını, Efendimiz Yüce  Sultan, Arap ve Acem hükümdarlarının efendisi, Şehirlerin/vilâyetlerin fâtihi, kâfirleri helâk eden, Mü’minlerin Emîrinin hissedârı, Efendimiz Sultan Melik El-Mansur Seyfu’d-Dunya Ve’d-Dîn Kalâvun Es-Sâlihî –Allah Mülkünü Kalıcı Kılsın- oğlu Melik Eşref Salahu’d-Dunya Ve’d-Din Halîl, Futuhât ve Sevâhil-i Mahruse’de Saltanat nâibi, Hazinedâr İzzeddin Aybek El-Mansurî El-Eşrefî’nin –Allah (C.C) onu afvına mazhar kılsın- izzet , büyüklük ve yücelik sahibi makarrındaki niyâbeti esnasında emretmiştir. Bunun (inşâsı) Bir olan Allah’a Hamd Olsun, Altı Yüz Doksan Üç Senesinde gerçekleşmiştir.

Bu mübârek câmiin yapılmasına mütevelli olarak Allah’ın (inâyetine muhtâc) fakir kulu Nâsıruddin El-Acemî’nin oğlu Sâlim Es-Sahnevî–Allah (C.C) onu afvına mazhar kılsın- nezaret etmiştir.


Camiin tesisinden bir-kaç on yıl geçtikten sonra, Sultan Muhammed bin Seyfeddin Kalavun, 715/1315-16 tarihinde, Trablus’taki nâibine/valisi Köstay En-Nâsıri’ye, doğu tarafındaki revakların ortasında yer alan sütunun yukarı kısmında kazınmış kitabede açıklandığı gibi, camiin sahanlığını çevreleyen revakların inşasını emretmiştir:



















بسم الله الرحمن الرحيم، إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليوم الآخر. أمر بإنشاء هذه الرواقات تكملة الجامع المبارك، مولانا السلطان الملك الناصر العالم العادل المجاهد المظفّر المنصور ناصر الدنيا والدين محمد ابن قلاوون خلّد الله ملكه، في نيابة المقرّ الشريف العالي السيفي كستاي الناصري كافل المملكة الشريفة الطرابلسية، أعزّ الله أنصاره، بإشارة المقرّ العالي البدري محمد ابن أبي بكر شاد الدواوين المعمورة، أدام الله نعمته. وكان الفراغ منه في شهور سنة خمس عشر وسبعماية. صلى الله على سيدنا محمد. تولاّ عمارته العبد الفقير إلى الله تعالى أحمد ابن حسن البعلبكي

Tercümesi:

“Şüphesiz, Allah’ın mescdlerini, Allah’a ve Ahiret Günü’ne imân edenler imâr eder/yapar. Mübarek câmiye ilave olan bu revakların inşasını, âlim, âdil, Mücâhid, Muzaffer, Mansur, Melik En-Nâsır Efendimiz Sultan Nâsıru’d-Dunyâ Ve’d-Dîn Muhammed bin Kalâvun-Allah Mülkünü Kalıcı Kılsın- Yüce, Şerefli makarrın nâipliğini hâiz ve Şerefli Trablus memleketinin idarecisi Köstay En-Nâsırî’nin niyabetinde - Allah onun yardımcılarını muzaffer/muvaffak/Aziz kılsın- yüce makam sahibi Muhammed bin Ebibekrin işaretiyle, emretmiştir. Bunun inşâsı  yedi yüz on beş senesi aylarında nihayet bulmuştur. Allah’ın Salâtı Efendimiz Muhammed’in üzerine olsun.
Bunun imârına/inşâsına mütevelli olarak Allah’ın fakir kulu Ahmed bin Hasan El-ba’albekî nezaret etmiştir.”

Ve daha sonra, minberinin, câmiin cesameti büyüüklüğü ile mütenasib olmadığı ortaya çıkınca, Minber üzerinde yazdırdığı kitabede belirtildiği üzere, Emir Karatay bin Abdillah Trablus’taki ilk niyabet/valilik döneminde (716-726)  renkli süslemelere sahip ahşap bir minber yapılmasını emretmiştir:







أمر بإنشاء هذا المنبر المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى قرطاي بن عبد الله الناصري أثابه الله، فأقام به من ماله بكتوان بن عبد الله الشهابي، تقبّل الله منه وذلك في شهر ذي القعدة سنة ست وعشرين وسبعمية


Bu mübârek minberin inşâsını, Allahu Taâla’nın fakir kulu Karatay bin Abdillâh En-Nâsırî- Allah (hayrının) karşılığını versin-emretmiş, Bektuvan bin Abdillâh Eş-şİhâbî ise-Allah (hayrını) kabul etsin- malı ile bunu yaptırıp  nezaret etmiştir. Bu (nun inşâsı) yedi yüz yirmi altı senesi Zilka’de ayında gerçekleşmiştir.

883/1478-79 senesinde ise, Trablus nâibi/valisi Özdemir El-Eşrefi Câmi mihrabının mermerle kaplanmasını/döşenmesini emretmiştir. Bu, Camiin doğu yönünde yer alan mihrabın üzerinde yer alan mermer bir levhada şu şekilde bir kitabe ile belirtilmiştir:




أمر بترخيم هذا المحراب المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى أزدمير الأشرفي، كافل المملكة الشريفة الطرابلسية المحروسة أعزّ الله أنصاره في أيام مولانا وسيدنا قاضي القضاة الشافعي الإمام في مستهلّ ربيع الآخرة سنة ثلاث وثمانين وثمانماية بمباشرة محمد الشاد

Tercümesi:

Bu mübârek mihrâbın mermerle kaplanıp, döşenmesini şerefli Mahruse-i Trablus memleketinin nâibi/valisi, Allah’ın fakir kulu Özdemir El-Eşrefî- Allah onun yardımcılarını muzaffer/muvaffak/Aziz kılsın- Şâfiî Kadılar Kadısı Efendimiz İmam zamanında, emretmiştir. Bu, sekiz yüz seksen üç senesi, Rebiülâhir başlarında, Muhammed Eş-şâd eliyle gerçekleşmiştir.




1307/1890’da ise Kutsal Emanet (Lihye-i Şerif) odası inşâ edilmiştir. Bu camide en son inşâ edilen ise, kuzey batı tarafında yer alan 1378/1959 tarihli büyük ilave mekandır/binadır. İlâve mekanın/binanın batı cihetinde yer alan kapının üzerine konulan şu mermer kitabede bu belirtilmiştir:






تمَّ إنشاء هذا البهو في عهد المغفور له سماحة الشيخ كاظم الميقاتي مفتي طرابلس سنة ١٣٧٨ /١٩٥٩ م

Tercümesi:

Bu mekanın inşâsı Semahatlu , mağfur Trablus Müftüsü Şeyh Kâzım El-Mikâtî zamanında, 1378/1959 senesinde tamnamılanmıştır.


The Mansouri Great Mosque in Tripoli:

The Mansouri Great Mosque is a mosque in Tripoli, Lebanon, also known simply as The Great Mosque of Tripoli. According to some sources, It was built in the Mamluk period, from 693/1293-1294 to 715/1314, around the remains of a Crusader Church of St. MaryIn any case, the two Christian elements in no way detract from the traditional Muslim nature of this great royal mosque, the first building erected in Mamluk Tripoli.

The Mansouri Mosque was named after the Mamluk sultan who conquered Tripoli from the Crusaders in 688/1289, al-Mansur Saif Al-Din Qalawun. The mosque itself was erected by his two sons, al-Ashraf Khalil, who ordered its construction in 693/1293-1294, and al-Nasir Muhammad, who had the arcade built around the courtyard in 715/1314. Located on the site of what was once a Crusaders' suburb at the foot of the Citadel of Tripoli, the mosque was often mistaken for a remodeled Christian church by medieval travelers and modern historians alike. Two elements, the door and the minaret, probably do belong to an earlier, Christian structure that were incorporated into the mosque when it was built, but the building—comprising its court, arcades, fountain, and prayer hall—is essentially a Muslim creation.

In any case, the two Christian elements do not detract from the traditional Muslim nature of this great royal mosque, which also became the first building the Mamluks erected Tripoli. During Amir/Governer Qaratay's first term as Governor of Tripoli (1316-1326), he endowed the Mansouri's Mosque's minbar and also built the Madrasah Qaratawiyyah,  which adjoins the mosque to the east. Ablution fountain is in the mosque's courtyard built by Mohammad bin Qalawun

The Mansouri Mosque occupies an area of about 50 by 60 meters in the middle of the city. It does not have an elaborate facade, but is readily identifiable from the outside by its minaret and its main northern gate. The floor plan of the mosque shows a traditional arrangement with a central courtyard, single porticoes on three sides, a deeper qibla side for prayer, and a central fountain. The mosque has three axial entrances set to the north, east, and west, but there are also two others on either side of the prayer hall in accordance with traditional fashion. K.A.C. Creswell regards the three axial entrances as a Syrian feature which began in the Umayyad Mosque in Damascus, and later became part of other Syrian mosques, like the mosque in Harran, and was then copied in other parts of the Muslim world, particularly in Anatolia and a number of mosques in Cairo.

To the right of the Mansouri Mosque's main entrance are two granite columns springing from the pavement, remnants of classical times that were for some reason left standing. They do not seem to have any practical or decorative function. The courtyard which dominates the building is enclosed by porticoes to the north, east, and west, and by the closed prayer area to the south. The porticoes display a rhythmic arrangement of identical low arches in the courtyard, and a continuous corridor-like area of simple cross-vaulting behind. These are the riwaqs built by Al-Nasir Muhammad bin Qalawun, when he completed the mosque in 715/1314. The ablution fountain located in the center of the courtyard consists of two adjoining square units, one of which is covered by a dome. When The famous Sufi Shaikh Abd al-Ghani al-Nabulsi visited Tripoli in 1700, he described the fountain as "having a huge dome and pillars so large as to need four men to embrace them. (Al-Rihla An-Nablusiyyah Ila Trablusiyyah The Journey Of Nablusi To Tripoli)

The prayer hall of the mosque covers the entire qibla side of the building and consists of two aisles divided by six large piers to form fourteen areas, thirteen of them covered by simple cross-vaults, and the fourteenth—the area in front of the mihrab—by a small dome. The qibla wall has three mihrabs—an axial main mihrab with a rosette positioned above it and one on either side—and a minbar ("pulpit"). The minbar is a wooden chair completely covered with geometric carvings. The painted rosette above the minbar is reused; the word "Allah" appears in its center and the same two motifs as were used inside and outside the main gate decorate the periphery. Four-pointed rosettes in relief run around the circumference of the roundel and a zigzag motif forms circles within. This decorative rosette, of the same style as the gate, was a part of the Crusader church.






Yorumlar

Popüler Yayınlar