Lübnan-Trablusşam'da Memlüklü-Mansurî Ulu Câmi-i Şerîfi Ve Kitâbeleri
المسجد المبارك المنصوري الكبير في طرابلس الشام لبنان و نقوشه
Lübnan-Trablusşam'da
Memlüklü-Mansurî Ulu Câmi-i Şerîfi Ve Kitâbeleri
Al-Mansourî
Great Mosque In Tripoli-Lebanon And Its Inscriptions
المسجد المنصوري الكبير
هو من أقدم جوامع طرابلس
الشام، في لبنان وأكبرها مساحة على الإطلاق، تبلغ مساحته ما يقارب ٣٠٠٠ م٢ . يقع في محلّة النوري،
مربّع الشكل تقريباً، يتوسطه صحن واسع مستطيل، في وسطه نافورة ماء للوضوء، يعلوها عقدان
كبيران يرتكزان إلى أعمدة ضخمة. ويحيط بالصحن من جهاته الشرقية والشمالية والغربية
أروقة واسعة مقبّبة، على شكل عقود ترتكز إلى دعائم ضخمة. وفي الجنوب من الصحن، يقع
بيت الصلاة، وهو على شكل مستطيل، يمتدّ طوله من الشرق إلى الغرب، ويطلّ على الصحن بعقود
أكثر انفراجاً من عقود الأروقة، ويتوسط جداره القبلي منبر، وعلى يمين المنبر، يقع محراب
كبير، بينما نجد محراباً صغيراً في الطرف الغربي للجدار القبلي، وآخر عند طرفه الشرقي.
ويضم الرواق الغربي غرفة، خصصِّت لحفظ الأثر الشريف الذي أهداه السلطان عبد الحميد
الثاني لأبناء طرابلس عام ١٣٠٧\١٨٩٠ . أما الأثر الشريف فهو، كما تدل سجلات المحكمة
الشرعية في طرابلس، عبارة عن شعرة من شعرات الرسول صلى الله عليه وسلم؛ وقد اهتمّ أبناء
طرابلس بتكريمها وعيّنوا الشيخ محمد رشيد أفندي الميقاتي لخدمتها. وفي الطرف الشمالي
الغربي لهذا المسجد بهو واسع
ونلاحظ من خلال النقوش الكتابية لهذا المسجد، أنّ بناءه تمّ على دفعات
ومراحل متباعدة، كان أولها عام ٦٩٣ هـ/ ١٢٩٣-٩٤ م، ثم عام ٧١٥ هـ/ ١٣١٥-١٦ م، ثم عام
٧٢٦ هـ/ ١٣٢٥-٢٦ م، ثم عام ٨٨٣ هـ/ ١٤٧٨-٧٩ م، ثم عام ١٣٠٧\١٨٩٠ م ، وآخرها عام ١٣٧٨
هـ/ ١٩٥٩ م.
وأقدم هذه النقوش الكتابية، نقش محفور فوق بابه الشمالي، ينسب بناء المسجد
إلى السلطان الأشرف صلاح الدين خليل في العام ٦٩٣ هـ/ ١٢٩٣-٩٤ م كما يتبينّ من نصه الحرفي:
بسم الله الرحمن الرحيم امر بانشاء هذا الجامع المبارك مولانا السلطان
الاعظم سيّد ملوك العرب و والعجم فاتح الامصار مبيد الكفّار الملك الاشرف صلاح الدنيا
والدين خليل قسيم امير المؤمنين ابن مولانا السلطان الملك المنصور سيف الدنيا و الدين
قلاون الصالحی خلّد الله ملكه في نيابة المقرّ العالی الاميری الكبيری العزّی عزّ الدين
ايبك الخزندار الاشرفي المنصوري نائب السلطنة بالفتوحات والسواحل المحروسة عفا الله
عنه و ذلك في سنة ثلث و تسعين و ستمأية والحمد للله وحده
تولّا عمارة هذا الجامع المبارك العبد الفقير الی الله تعالی سالم الصهنوي
ابن ناصرالدين العجمي عفا الله عنه
وفي عام ٧١٥ هـ/١٣١٥-١٦ م، وبعد مرور عقدين من الزمن على تأسيس الجامع،
أمر السلطان محمد بن قلاوون نائبه في طرابلس كستاي الناصري، ببناء الأروقة الداخلية
المطلّة على صحن الجامع، كما يتبينّ من النقش الكتابي المحفور بأعلى الدعامة الوسطى
من دعامات الرواق الشرقي:
بسم الله الرحمن الرحيم، إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليوم الآخر.
أمر بإنشاء هذه الرواقات تكملة الجامع المبارك، مولانا السلطان الملك الناصر العالم
العادل المجاهد المظفّر المنصور ناصر الدنيا والدين محمد ابن قلاوون خلّد الله ملكه،
في نيابة المقرّ الشريف العالي السيفي كستاي الناصري كافل المملكة الشريفة الطرابلسية،
أعزّ الله أنصاره، بإشارة المقرّ العالي البدري محمد ابن أبي بكر شاد الدواوين المعمورة،
أدام الله نعمته. وكان الفراغ منه في شهور سنة خمس عشر وسبعماية. صلى الله على سيدنا
محمد. تولاّ عمارته العبد الفقير إلى الله تعالى أحمد ابن حسن البعلبكي
ويبدو أنّ منبر الجامع لم يكن يتناسب مع ضخامته، لذلك أمر الأمير قرطاي
بن عبد الله بتزويده بمنبر خشبي يزدان بزخارف ملونة، وذلك في مدّة نيابته الأولى على
طرابلس (٧١٦هـ - ٧٢٦ هـ)؛ كما يتبين من النقش الكتابي الذي تركه على المنبر، وهذا نصّه:
أمر بإنشاء هذا المنبر المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى قرطاي بن عبد الله الناصري
أثابه الله، فأقام به من ماله بكتوان بن عبد الله الشهابي، تقبّل الله منه وذلك في
شهر ذي القعدة سنة ست وعشرين وسبعمية
وفي سنة٨٨٣هـ/١٤٧٨-٧٩ م أمر نائب طرابلس أزدمير الأشرفي بترخيم محراب
الجامع؛ ودوّن ذلك على رخامة مثبتة فوق المحراب الجانبي من الجهة الشرقية لبيت الصلاة،
جاء فيها: أمر بترخيم هذا المحراب المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى أزدمير الأشرفي،
كافل المملكة الشريفة الطرابلسية المحروسة أعزّ الله أنصاره في أيام مولانا وسيدنا
قاضي القضاة الشافعي الإمام في مستهلّ ربيع الآخرة سنة ثلاث وثمانين وثمانماية بمباشرة
محمد الشاد
وفي العام ١٣٠٧\١٨٩٠، أنشئت غرفة الأثر الشريف. وآخر ما أنشئ في هذا الجامع،
بهو كبير يقع في طرفه الشمالي الغربي كما نتبين من النقش الكتابي المحفور على لوحة
رخامية مثبّتة بأعلى باب البهو من الجهة الغربية، وهذا نصّها: تمَّ إنشاء هذا البهو
في عهد المغفور له سماحة الشيخ كاظم الميقاتي مفتي طرابلس سنة ١٣٧٨ /١٩٥٩ م
Trablusşam - Mansûrî Ulu Camii
Lübnan-Trablusşâm’daki en eski ve en büyük camidir.
Yaklaşık 3000 metrekare bir alana sahip olup En-Nurî mahallesinde yer
almaktadır. Dörtgen şeklinde ve geniş mustatil bir ana sahanlığa/revak avlusuna
sahiptir. Sahanlığın/Şadırvan avlusu ortasında bir abdest almaya mahsus fıskiyeli
şadırvan bulunmaktadır. İçeride iri ve kalın
direkler üzerine oturan iki büyük kemer yükselmektedir. Sahanlığın doğu, kuzey
ve batı cihetlerini kemer şeklinde kalın sütunlara dayanan geniş kubbeli revaklar
çevrelemektedir. Sahanlığın/revak/şadırvan avlusu güney tarafında ise mustatil
şekilde uzunluğu doğudan batıya uzanan asıl namaz kılma alanı/ana harim bulunmaktadır.
Kemerleri revak kemerlerinden daha geniş bir şekilde sahanlığa doğru
uzanmaktadır. Minber kıble duvarını ortalamaktadır. Minberin sağ tarafında
büyük mihrap yer almaktadır. Aynı zamanda kıble duvarının batı tarafında küçük
bir mihrap bulunmaktadır. Ve diğer küçük bir mihrap da aynı duvarın doğu
tarafında bulunmaktadır . Batı tarafındaki revaka bitişik, Sultan Abdülhamid’in
1307/1890’da Trablus halkına hediye ettiği, Hz. Resul-i Ekrem’in (S.A.V) sakalı
şerifinin lihyesinden ibaret, kutsal emanetin muhafazasına mahsus bir oda ilave
olunmuştur. Trabluslular da, bu emanete hürmette ihtimam göstererek, bunun
hizmeti için Muhammed Reşid Efendi Mikâtî’yi tayin etmişlerdir. Bu mescidin
kuzey batı tarafında ise geniş bir mekan yer almaktadır.
Bu mescidte mevcut kitabelerin yazım dönemlerine
bakıldığında çeşitli tarihlerde tamir ve yenilenmelerin olduğıu
anlaşılmaktadır. İlk inşâ kitabesi 693/1293-94 tarihlidr, sonra, 715/1315-16
tarihli, daha sonra, 725/1325-26 yılına ait, daha sonra 883/1478-79 senesine,
en sonlarda ise 1307/1890 ve 1378/1959 yıllarına ait tamir, ilave ve ihyâ
kitabeleri mevcuttur.
Bu kitabelerden en eskisi, Kuzey Kapısı üzerine
mermere kazınmış 693/1293-94 Tarihli Sultan Selahaddin Halil’e metnini ve
tercümesini naklettiğimiz binâ/inşâ kitabesidir:
بسم الله الرحمن الرحيم امر بانشاء هذا الجامع المبارك مولانا السلطان
الاعظم سيّد ملوك العرب و والعجم فاتح الامصار مبيد الكفّار الملك الاشرف صلاح الدنيا
والدين خليل قسيم امير المؤمنين ابن مولانا السلطان الملك المنصور سيف الدنيا و الدين
قلاون الصالحی خلّد الله ملكه في نيابة المقرّ العالی الاميری الكبيری العزّی عزّ الدين
ايبك الخزندار الاشرفي المنصوري نائب السلطنة بالفتوحات والسواحل المحروسة عفا الله
عنه و ذلك في سنة ثلث و تسعين و ستمأية والحمد للله وحده
تولّا عمارة هذا الجامع المبارك العبد الفقير الی الله تعالی سالم الصهنوي
ابن ناصرالدين العجمي عفا الله عنه
Tercümesi:
Rahman Ve Rahîm Olan Allah’ın Adıyla,
Bu mübarek câmiin inşasını, Efendimiz Yüce Sultan, Arap ve Acem hükümdarlarının
efendisi, Şehirlerin/vilâyetlerin fâtihi, kâfirleri helâk eden, Mü’minlerin
Emîrinin hissedârı, Efendimiz Sultan Melik El-Mansur Seyfu’d-Dunya Ve’d-Dîn
Kalâvun Es-Sâlihî –Allah Mülkünü Kalıcı Kılsın- oğlu Melik Eşref Salahu’d-Dunya
Ve’d-Din Halîl, Futuhât ve Sevâhil-i Mahruse’de Saltanat nâibi, Hazinedâr
İzzeddin Aybek El-Mansurî El-Eşrefî’nin –Allah (C.C) onu afvına mazhar kılsın-
izzet , büyüklük ve yücelik sahibi makarrındaki niyâbeti esnasında emretmiştir.
Bunun (inşâsı) Bir olan Allah’a Hamd Olsun, Altı Yüz Doksan Üç Senesinde
gerçekleşmiştir.
Bu mübârek câmiin yapılmasına mütevelli olarak
Allah’ın (inâyetine muhtâc) fakir kulu Nâsıruddin El-Acemî’nin oğlu Sâlim
Es-Sahnevî–Allah (C.C) onu afvına mazhar kılsın- nezaret etmiştir.
Camiin tesisinden bir-kaç on yıl geçtikten sonra, Sultan
Muhammed bin Seyfeddin Kalavun, 715/1315-16 tarihinde, Trablus’taki nâibine/valisi
Köstay En-Nâsıri’ye, doğu tarafındaki revakların ortasında yer alan sütunun
yukarı kısmında kazınmış kitabede açıklandığı gibi, camiin sahanlığını
çevreleyen revakların inşasını emretmiştir:
بسم الله الرحمن الرحيم، إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليوم الآخر.
أمر بإنشاء هذه الرواقات تكملة الجامع المبارك، مولانا السلطان الملك الناصر العالم
العادل المجاهد المظفّر المنصور ناصر الدنيا والدين محمد ابن قلاوون خلّد الله ملكه،
في نيابة المقرّ الشريف العالي السيفي كستاي الناصري كافل المملكة الشريفة الطرابلسية،
أعزّ الله أنصاره، بإشارة المقرّ العالي البدري محمد ابن أبي بكر شاد الدواوين المعمورة،
أدام الله نعمته. وكان الفراغ منه في شهور سنة خمس عشر وسبعماية. صلى الله على سيدنا
محمد. تولاّ عمارته العبد الفقير إلى الله تعالى أحمد ابن حسن البعلبكي
Tercümesi:
“Şüphesiz, Allah’ın mescdlerini, Allah’a ve Ahiret
Günü’ne imân edenler imâr eder/yapar. Mübarek câmiye ilave olan bu revakların
inşasını, âlim, âdil, Mücâhid, Muzaffer, Mansur, Melik En-Nâsır Efendimiz
Sultan Nâsıru’d-Dunyâ Ve’d-Dîn Muhammed bin Kalâvun-Allah Mülkünü Kalıcı
Kılsın- Yüce, Şerefli makarrın nâipliğini hâiz ve Şerefli Trablus memleketinin
idarecisi Köstay En-Nâsırî’nin niyabetinde - Allah onun
yardımcılarını muzaffer/muvaffak/Aziz kılsın- yüce makam sahibi Muhammed bin
Ebibekrin işaretiyle, emretmiştir. Bunun inşâsı yedi yüz on beş senesi aylarında nihayet
bulmuştur. Allah’ın Salâtı Efendimiz Muhammed’in üzerine olsun.
Bunun imârına/inşâsına mütevelli olarak Allah’ın
fakir kulu Ahmed bin Hasan El-ba’albekî nezaret etmiştir.”
Ve daha sonra, minberinin, câmiin cesameti
büyüüklüğü ile mütenasib olmadığı ortaya çıkınca, Minber üzerinde yazdırdığı
kitabede belirtildiği üzere, Emir Karatay bin Abdillah Trablus’taki ilk
niyabet/valilik döneminde (716-726) renkli süslemelere sahip ahşap bir minber
yapılmasını emretmiştir:
أمر بإنشاء هذا المنبر المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى قرطاي بن
عبد الله الناصري أثابه الله، فأقام به من ماله بكتوان بن عبد الله الشهابي، تقبّل
الله منه وذلك في شهر ذي القعدة سنة ست وعشرين وسبعمية
Bu mübârek minberin inşâsını, Allahu Taâla’nın
fakir kulu Karatay bin Abdillâh En-Nâsırî- Allah (hayrının) karşılığını versin-emretmiş,
Bektuvan bin Abdillâh Eş-şİhâbî ise-Allah (hayrını) kabul etsin- malı ile bunu
yaptırıp nezaret etmiştir. Bu (nun
inşâsı) yedi yüz yirmi altı senesi Zilka’de ayında gerçekleşmiştir.
883/1478-79 senesinde ise, Trablus nâibi/valisi
Özdemir El-Eşrefi Câmi mihrabının mermerle kaplanmasını/döşenmesini
emretmiştir. Bu, Camiin doğu yönünde yer alan mihrabın üzerinde yer alan mermer
bir levhada şu şekilde bir kitabe ile belirtilmiştir:
أمر بترخيم هذا المحراب المبارك العبد الفقير إلى الله تعالى أزدمير الأشرفي،
كافل المملكة الشريفة الطرابلسية المحروسة أعزّ الله أنصاره في أيام مولانا وسيدنا
قاضي القضاة الشافعي الإمام في مستهلّ ربيع الآخرة سنة ثلاث وثمانين وثمانماية بمباشرة
محمد الشاد
Tercümesi:
Bu mübârek mihrâbın mermerle kaplanıp, döşenmesini şerefli
Mahruse-i Trablus memleketinin nâibi/valisi, Allah’ın fakir kulu Özdemir
El-Eşrefî- Allah onun yardımcılarını muzaffer/muvaffak/Aziz kılsın- Şâfiî
Kadılar Kadısı Efendimiz İmam zamanında, emretmiştir. Bu, sekiz yüz seksen üç
senesi, Rebiülâhir başlarında, Muhammed Eş-şâd eliyle gerçekleşmiştir.
1307/1890’da ise Kutsal Emanet (Lihye-i Şerif)
odası inşâ edilmiştir. Bu camide en son inşâ edilen ise, kuzey batı tarafında
yer alan 1378/1959 tarihli büyük ilave mekandır/binadır. İlâve mekanın/binanın batı cihetinde yer alan kapının üzerine
konulan şu mermer kitabede bu belirtilmiştir:
تمَّ إنشاء هذا البهو في عهد المغفور له سماحة الشيخ كاظم الميقاتي مفتي
طرابلس سنة ١٣٧٨ /١٩٥٩ م
Tercümesi:
Bu mekanın inşâsı Semahatlu , mağfur Trablus
Müftüsü Şeyh Kâzım El-Mikâtî zamanında, 1378/1959 senesinde tamnamılanmıştır.
The Mansouri Great Mosque in Tripoli:
The Mansouri Great Mosque is a mosque in Tripoli,
Lebanon, also known simply as The Great Mosque of Tripoli. According to some
sources, It was built in the Mamluk period, from 693/1293-1294 to 715/1314,
around the remains of a Crusader Church of St. MaryIn any case, the two
Christian elements in no way detract from the traditional Muslim nature of this
great royal mosque, the first building erected in Mamluk Tripoli.
The Mansouri Mosque was named after the Mamluk
sultan who conquered Tripoli from the Crusaders in 688/1289, al-Mansur Saif
Al-Din Qalawun. The mosque itself was erected by his two sons, al-Ashraf
Khalil, who ordered its construction in 693/1293-1294, and al-Nasir Muhammad,
who had the arcade built around the courtyard in 715/1314. Located on the site
of what was once a Crusaders' suburb at the foot of the Citadel of Tripoli, the
mosque was often mistaken for a remodeled Christian church by medieval
travelers and modern historians alike. Two elements, the door and the minaret,
probably do belong to an earlier, Christian structure that were incorporated
into the mosque when it was built, but the building—comprising its court,
arcades, fountain, and prayer hall—is essentially a Muslim creation.
In any case, the two Christian elements do not
detract from the traditional Muslim nature of this great royal mosque, which
also became the first building the Mamluks erected Tripoli. During Amir/Governer
Qaratay's first term as Governor of Tripoli (1316-1326), he endowed the
Mansouri's Mosque's minbar and also built the Madrasah Qaratawiyyah, which adjoins the mosque to the east. Ablution
fountain is in the mosque's courtyard built by Mohammad bin Qalawun
The Mansouri Mosque occupies an area of about 50 by
60 meters in the middle of the city. It does not have an elaborate facade, but
is readily identifiable from the outside by its minaret and its main northern
gate. The floor plan of the mosque shows a traditional arrangement with a
central courtyard, single porticoes on three sides, a deeper qibla side for
prayer, and a central fountain. The mosque has three axial entrances set to the
north, east, and west, but there are also two others on either side of the
prayer hall in accordance with traditional fashion. K.A.C. Creswell regards the
three axial entrances as a Syrian feature which began in the Umayyad Mosque in
Damascus, and later became part of other Syrian mosques, like the mosque in
Harran, and was then copied in other parts of the Muslim world, particularly in
Anatolia and a number of mosques in Cairo.
To the right of the Mansouri Mosque's main entrance
are two granite columns springing from the pavement, remnants of classical
times that were for some reason left standing. They do not seem to have any
practical or decorative function. The courtyard which dominates the building is
enclosed by porticoes to the north, east, and west, and by the closed prayer
area to the south. The porticoes display a rhythmic arrangement of identical
low arches in the courtyard, and a continuous corridor-like area of simple
cross-vaulting behind. These are the riwaqs built by Al-Nasir Muhammad bin Qalawun,
when he completed the mosque in 715/1314. The ablution fountain located in the
center of the courtyard consists of two adjoining square units, one of which is
covered by a dome. When The famous Sufi Shaikh Abd al-Ghani al-Nabulsi visited
Tripoli in 1700, he described the fountain as "having a huge dome and
pillars so large as to need four men to embrace them. (Al-Rihla An-Nablusiyyah
Ila Trablusiyyah The Journey Of Nablusi To Tripoli)
The prayer hall of the mosque covers the entire
qibla side of the building and consists of two aisles divided by six large
piers to form fourteen areas, thirteen of them covered by simple cross-vaults,
and the fourteenth—the area in front of the mihrab—by a small dome. The qibla
wall has three mihrabs—an axial main mihrab with a rosette positioned above it
and one on either side—and a minbar ("pulpit"). The minbar is a
wooden chair completely covered with geometric carvings. The painted rosette
above the minbar is reused; the word "Allah" appears in its center
and the same two motifs as were used inside and outside the main gate decorate
the periphery. Four-pointed rosettes in relief run around the circumference of
the roundel and a zigzag motif forms circles within. This decorative rosette,
of the same style as the gate, was a part of the Crusader church.
Yorumlar
Yorum Gönder