İstanbul’un Kaybolan Çeşmeleri: Aksaray-Çavuşbaşı/Kıble Çeşmesi

Temmuz 18, 2018

İstanbul’un Kaybolan Çeşmeleri: Aksaray-Çavuşbaşı/Kıble Çeşmesi

Çeşme, İstanbul-Fatih ilçesi, Aksaray- Küçük Langa, İnebey Mahallesinde, Tiryaki Hasan Paşa sokağındaki  Baklalı (Baklacı Kemaleddin) Mescidi[1] yakınında yer alan, İnkılap sokakta eski İETT, Tramvay garajı/deposu bitişiğinde bulunmaktaydı. Çeşme, kitâbesine göre, Çavuşbaşı Ebubekir Ağa tarafından 1131/1718-19 tarihinde  yaptırılmıştır. Çeşme, Klasik mimaride, kesme taştan, sivri kemerli, sağ ve solda iki nişi olan, üçgen/müselles büyük hazneli bir  çeşme idi. Tâlik yazılı 4 satır, 2 sütunlu Kitâbesi çeşmenin sivri kemeri üzerinde bulunmaktaydı. Manzum kitâbeyi söyleyen Sâbık Efendi kuzâttan olup, Sultan I. Abdülhamid devri başlarında vefat etmiş.(Tanışık, 1943:1/120; Eski Eser Encümen Arşivi, Dosya No:99; Aynur-Karateke, 1995:133-134; ) . Çeşme, Eski Eser Encümen Arşivinde “Kıble Çeşmesi” adı ile yer almıştır. (Eski Eser Encümen Arşivi, Dosya No:99; C.H.P, Eminönü Halkevi, Müze Ve Sergiler Şubesi, Eski Eserler Dosyası, Sıra No:25, Fiş No:99) . Çeşmenin Encümen Arşivinde bu adla yer almasının nedeni tam tesbit edilememişse de, muhtemelen kıble yönünde konumlanması nedeni ile bu isimle zikredilmiştir.      

Çeşmenin Kitâbesi Şu Şekildeydi:  

چاوش باشی ابوبكر السخا آغای اكرم كيم 

سبيل جود ينبوع همم رفعتمآب اولدی 

يولنده ياپدی بو نو چشمۀ امّا كه تخميره 

گلاب جودله اكثير همّتدن تراب اولدی 

گل ايچ روح حسن عشق حسينه مجراسن صور 

كه ساڭه لوله سی بر ترزبان حاضر جواب اولدی 

آلوب بر آبدست ايتدم دعا سابق ديدم تاريخ 

صوين بولدردی صان عينيله مجرای صواب اولدی

١١٣١   

Çavuşbaşı Ebubekru’s-Sehâ, ağa-yı ekrem kim 

Sebîl-i cûd-i yenbû’ himem-i rif’at-meâb oldu 

Yolunda yapdı bu nev çeşmeyi ammâki tahmîre 

Gülâb-ı cûdla iksîr-i himmetden türâb oldu 

Gel iç rûh-ı Hasan ‘ışk-ı Hüseyn’e mâcerasın sor 

Ki sana lûlesi bir terzebân-ı hâzır cevâb oldu 

Alup bir âbdest etdim duâ Sâbık dedim târîh 

Suyun buldurdu sân-ı ayniyle mecrâ-yı savâb oldu

1131

Zaman içinde muattal ve harap hale gelen çeşmenin yalak kısmı toprak seviyesinin altında kalmış, yol açma bahanesi ile 1936’da  belediye tarafından tümü ile yıktırılmış, (Eski Eser Encümen Arşivi, Dosya No:99; C.H.P, Eminönü Halkevi, Müze Ve Sergiler Şubesi, Eski Eserler Dosyası, Sıra No:25, Fiş No:99) kitabesi ise bu tarihte Türk-İslâm Eserleri Müzesine nakledilerek, 228 envarter numarasıyla kaydedilmiştir. (Aynur-Karateke, 1995:133-134)   

Bibliography   

Aynur, Hatice; Karateke, Hakan T. 1995. III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, No:20, İstanbul. 

Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin, 1231. Hadîkatu’l-Cevâmi’, Yazma, Hattat Mustafa Rakım Hattıyla, İstanbul Üniv. Merkz. Ktp. TY 8872 

Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin, 1281. Hadîkatu’l-Cevâmi’, C. 1-2, Matbaa-i Amire, İstanbul 

Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin, 2001.Hadîkatu’l-Cevâmi’, Hazırlayan: A. Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul 

Ayverdi, Ekrem Hakkı, 1958. Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskânı Ve Nüfusu, Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara 

C.H.P, Eminönü Halkevi, Müze Ve Sergiler Şubesi, Eski Eserler Dosyası, Sıra No:25, Fiş No:99 

Eski Eser Encümen Arşivi, No:99 

İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 953/1546 Tarihli, Neşredenler: Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan-Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Cemiyeti Neşriyatı, 1970. Baha Matbaası, İstanbul 

İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 1009/1600 Târîhli, Hazırlayan: Doç. Dr. Mehmet Canatar, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004. İstanbul 

Mühendishane Haritası, 1261/1945 Tarihli. 

Öz, Tahsin, 1997. İstanbul Camileri, I-II. Cilt, 3. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 

Tanışık, İbrahim Hilmi, 1943. İstanbul Çeşmeleri, I. İstanbul Ciheti, Maârif Vekilliği, Antikite Ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları, Maarif Matbaası, İstanbul   

[1] Bu Mescidle alakalı Ayvansarâyînin Hadikatu’l-Cevâmi kitabında şu kayıt yer almaktadır:   

“Baklalı/baklacı Mescidi Der Kurb-ı Lanka.   Bânisi Baklacı Kemâleddin’dir ki, Hîn-i Fetihte gelenlerdendir. Kabri nâma’lumdur Mahallesi vardır. (Ayvansarâyî, Hadîka, Yazma, 1231:35b; Matbu 1281:1/68-69; Galitekin Yayını: 2001:111).  

Cami ve vakfı, İstanbul Vakıfları Tahrir Defterlerinde de, Mahalle adında, Baklacı adı kaydedilmemişse de, Kemal Beğ nâmı ile yer almış ve diğer adının Tahta Minare olduğu belirtilmiştir. (İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, 953/1546 Tarihli, 1970:325; 1009/1600 Tarihli, 2004:514-515). Mahalle 1934’te Kürkçübaşı ve Çakırağa mahallelerine katılmıştır (Ayverdi, 1958:14).  Cami, Mühendishane Haritasında galat olarak Eyne/İne Beğ adıyla 394 numarada kaydedilmiştir. Aksaray-Langa Tiryaki Hasan Paşa sokağında bulunan cami zaman içinde yıkılıp eski yapısı ile günümüze gelmemiştir. (Öz, 1997:1/31).  Cami arsası üzerine 2000 yılında tamamen modern bir tarzda betonarme ve iki katlı olarak, uzun beton ve çift şerefeli  bir minare ile yeni bir cami yaptırılmıştır.  