Fatih'in Hocası Şeyhülislâm Molla Gürani/Gorânî Müfid Yüksel

Molla Gürânî/Gorânî, Şemseddin Ahmed Bin İsmail El-Gurânî, Osmanlı Şeyhülislamlarının

dördüncüsü olup, Fatih Sultan Mehmed’in hocası ve Osmanlı devrinin ilk Kürt Şeyhülislâmıdır. Kürdistan'ın Goran bölgesinde 813/1410-11 tarihinde doğmuştur.

Kürdistan’daki medreselerde tahsil-i ulûmunu ikmâl eylemiş bilahare Mısır-Kahire’ye gidip orada tahsiliniilerletmiş ünlü muhaddis İbn Hacer El-Askalânî’den icâzet almıştır. Mısır’da tefsir ve hadisdersleri vermiştir. Müderrislik yaparken Mısır’a gelen Osmanlı ulemasından Molla Yegan ile tanışmış. Molla Yegan,, Molla Gürânî’yi çok beğendiğinden beraberinde Osmanlı ülkesine götürüp Sultan II. Murad ile tanıştırıp takdim etmiştir.. Sultan II. Murad’ın talebiyle Şâfi’î mezhebinden Hanefî mezhebine geçiş yapmasının ardından, sultan tarafından Bursa’da Yıldırım Bayezid medresesinin müderrisliğine tayin edilmiş. Bilahare, o sırada henüz çocuk yaşta Manisa’da bulunan Şehzade Mehmed’in hocası, muallimi olarak vazifelendirilmiş. O döneme kadar, hocalarına karşı gelip Kur’an-ı Kerim’i bile henüz hatmetmediği söylenen şehzade’yi sertliği ve karizmasıyle sıkı bir disiplin altına alıp, ilk eğitim merhalelerini ikmâl ettirmiş. Bundan dolayı Sultan II. Murad tarafından taltif edildiği kaynaklarda yer almaktadır. Fatih Sultan Mehmed tahta cülus ettiğinde Molla Gürânî’ye vezirlik teklif eder ancak o bunu kabul etmez. Ancak, kazaskerliği kabul ederek 855/1451 tarihinde kazasker olur. Fetva konularında, şer’i hususlarda Padişah’a ve vezirlere minnet etmediğinden bir süre sonra padişahla arası açılır. Aralarında münaferet peyda olur. Bunun üzerine saltanat merkezinden uzaklaştırılmak için 857/1453 tarihinde Bursa evkafının tashih ve tanzimi için Bursa’ya gönderilir. Burada da padşahın şer’a muhalif bir fermanından dolayı padişahın gönderdiği yakın bir hizmetlisini itâb ve darbetmesi ile padişahın gadabını üzerine çeker bu vazifesinden de azledilir. Tüm vazifelerden uzaklaştırılır. Bu tutumlardan incinen Molla Gürânî tümüyle küserek Osmanlı ülkesini terk edip Mısır’a geri döner burada Çerkes Memlük hükümdarı  tarafından himaye altına alınıp Ezher’e müderris tayin edilir.

Ancak, yıllar sonra Fatih Sultan Mehmed Molla Gürânî’yi küstürmesinden dolayı pişman

olarak geri gönderilmesi için 862/1457-58 tarihinde Mısır’a elçi gönderir. Israr üzerine devrin Memlüklü

sultanı Molla Gürânî’yi birçok hediyeyle birlikte İstanbul’a yollar. Fatih’in yanına

dönen Molla Gürânî’ye Bursa kadılığı tevcih edilir. 885/1480-81 tarihinde ise Molla Hüsrev’in

ölümünün ardından aylık 20.000 dirhem maaşla Şeyhülislâm olur. 13 yıl aralıksız fetva

makamında bulunur. Recep 893/Haziran-Temmuz 1488 tarihinde ağır hasta olarak evinde  bir ikindi vakti vefat eder.

Fındıkzâde yakınlarındaki bugün mevcut olmayan hayratı olan camiin haziresine defnolunur. 

Halen mevcut olan hazirede bulunan mezar şahidesindeki Arapça kitâbe şu şekildedir:

لااله الاالله محمد رسول الله

قد انتقل من دارالفناء الی دار

البقاء المرحوم المغفور المحتاج

الی رحمة ربه الغفور له العلامة

شیخ الاسلام احمد

الگورانی قُدّس سرّه

الاعلی مع الصلوة

سنة  ٨٩٣ ب

Tercümesi:

"Lailahe İllallah Muhammedun Resulullah Allah'dan Başka İlah Yoktur, Muhammed Onun Resulüdür.

Merhum, mağfûr, Mağfiret sahibi Rabbinin rahmetine muhtâc fakir kul, Allâme, Şeyhülislâm Ahmed El-Gorânî/Gürânî- Yüce Sırrı Bereketlensin ve Peygambere (S.A.V) Salavât olsun- Fenâ âleminden, Bekâ âlemine intikal etti.  Sene Recep 893"

Bir çok eser te’lif etmiş olan Molla Gürânî’nin asârı meyanında,  غایة الامانی في تفسیر السبع المسالی adlı Kur’ân-ı Kerîm tefsiri, الكوثرالجاری علی ریاض البخاریadlı Buhâri-yi Şerîf şerhi vs. öneli eserleri meşhurdur.(Taşköprîzâde, Şekâik, 1985:83-90; Müstakîmzâde, Devha, 1978:10-11; İlmiye Salnâmesi, 1334:334-335; Abdülkerîm El-Müderris, 1983: 41-42; Muhammed Emîn Zeki Beğ; 2006:203)

Molla Güranî ile alakalı bir çok hadise kaynaklarda anlatılmaktadır.

“ Bir gün kendisine denilir: “Şeyh İbn Vefâ Molla Hüsrev’i ziyaret ediyor ama, seni ziyarete gelmiyor.” O da cevâben: “ Bunda isabet etmiş. Çünkü, ilmi ile âmil bir kimse olduğundan onu ziyaret etmekten hoşlanıyor. Bana gelince, âlim olsam bile sultanlarla ihtilâtımdan dolayı, beni ziyaret etmek câiz olmaz” der.”  (Müstakimzâde, Devha, 1978:12)

Molla Gürânî’nin İstanbul ve Bursa’da hayratı vardır. İstanbul’da onun nâmına üç câmi, mektep, çeşme ve medrese mevcuttu. İlki, Fndıkzâde yakında Koruk tekyesi karşısında kabrinin bulunduğu camii ki, 1957’de Millet caddesi açılırken yıkılmıştır. Diğer biri Galata Arap camii yakınındaki Kiliseden çevrilme Manastır mescididir ki, bugün mevcut değildir. Üçüncüsü ise Vefa civarındaki, aslı Saint Theodore Manastırı olan camiidir. (Ayvansarâyî, Hadîka, 1281: 1/187-188, 207-208, 2/34; Millingen, 1912:243-252; Encümen Arşivi, No:475). Molla Gürani medresesini Vefa’da bu camiin karşısında inşa ettirmiştir.

Molla Gürani'nin Kendi El Yazısı İle Fetva Örnekleri

Molla Gûrânî’nin Medreseyi de içine alacak şekildeki vakıf kayıtları İstanbul Vakıfları Tahrir Defterleri’nde yer almaktadır:

“ Vakf-ı Mevlâna Gûrânî

Vâkıf-ı mezbûrın sekizyüz seksendokuz (889) Rebî’u’l-evveli’nün evâhirinde vâki’ olmış Mevlâna ‘Alî bin Yusuf El-Fenârî imzâsıyla bir vakfiyesi vardur ki, mazmûnı zikrolunur.

Asl-ı vakf

Dekâkîn 14 bâb der nezd-i hazret-i Şeyh Vefâ-zâde-Hâsıl fi sene 4415

Hucerât 32 bâb der nezd-i hazret-i Şeyh Vefâ-zâde-Hâsıl fi sene 4472

Dekâkîn 8 bâb der kurb-ı Sarây-ı ‘atîk-Hâsıl fi sene 1560

Hucerât 22 bâb el-ma’rûf bi-dâr-ı vakf-Hâsıl fi sene 5534

Hucerât 8 bâb der kurb-ı Sarây-ı ‘atîk-Hâsıl fi sene 1560

Hucerât 22 bâb el-ma’rûf  bi-odahâ-yı İshak Çelebî-Hasıl fisene 5304

Dekâkîn 16 bâb der kurb-ı câmi’-i Rızâ-Hâsıl fi sene 2604

Hammâm-ı Yektâ der-kurb-ı Sarây-ı ‘atîk-Hâsıl fi sene 1573

Dekâkîn 3 bâb ma’a başhâne der kurb-ı selhhâne-Hâsıl fi sene 3244

Hucerât 16 bâb der Galata be-nezd-i Câmi’-i Kebîr-Hasıl fi sene 2832

Mehâzîn der mahrûse-i Galata-Hasıl fi sene 2880

Kârbânsarây der mahalle-i Yehûdiyân-Hasıl fi sene 2071

Mahzen-i Kebîr der kurb-ı kârbânsarây-Hasıl fi sene 1800

Hucerât der nezd-i kârbânsarây-Hasıl fi sene 4485

Dükkân-ı kassâb der kurb-ı Ayasofya-Hasıl fi sene 1620

Karye-i Isıca اصیجه  tâbi’-i kazâ-yı Gekbûze-Hasıl fi sene 5564

Hânehâ-i müte’addide der nezd-i Dâru’l-hadîs berây-ı süknâ-i müderris-

Bağçe der mahrûse-i Brusa-Hasıl fi sene 2360

Zemîn-i maktû’ der İstanbul-Hasıl fi sene 120

Zevâid-i mevcûde-8733

Yekûn-Hasıl fi sene 66985

El-vezâif

Be cihet-i cemâ’at-i medrese

Cihet-i müderris-Fi yevm 15

Cihet-i talebe-Fi yevm 5

Cihet-i şeyh-i kurrâ-Fi yevm 5

Cihet-i Huffâz-Fi yevm 7

Cihet-i imâm-Fi yevm 4

Cihet-i müezzin-Fi yevm 3

Be cihet-i cemâ’at-i câmi’-i şerîf

Cihet-i hatîb ber muceb-i vakfiye 6-Fi yevm 8

Cihet-i imâm ma’a devrhânî-Fi yevm 4

Cihet-i müezzin 2 neferen fi 3-Yevmiye 6

Cihet-i devrhânân 4 neferen fi 2-Yevmiye 8

Cihet-i kayyım 3 neferen- Fi yevm 3

Cihet-i mu’arrif-Fi yevm 1

Cihet-i mu’allim-Fi yevm 2

Cihet-i ser-mahfil-Fi yevm 2

Be cihet-i cemâ’at-i mescid der nezd-i Şeyh Vefâ-zâde

Cihet-i imâmet ma’a mu’allim-Fi yevm 5

Cihet-i müezzin-Fi yevm 1

Cihet-i eczâhânân 4 neferen fi 1-Yevmiye 4

Be cihet-i cemâ’at-i mescid der mahrûse-i Galata

Cihet-i imâmet ma’a mu’allim-Fi yevm 5

Cihet-i müezzin-Fi yevm 2

Be cihet-i cemâ’at-i müteferrika

Cihet-i kürsîhân ma’a Câmi’-i Kebîr der Brusa-Fi şehr 50

Cihet-i kürsîhân-ı câmi’-i hazret-i Emîr der Brusa-Fi şehr 50

Cihet-i kürsîhân-ı câmi’-i Sultan Mehmed der İstanbul-Fi yevm 2

Cihet-i kürsîhân-ı câmi’-i Mahmûd Paşa-Fi yevm 2

Cihet-i kürsîhân der câmi’-i Ayasofya-Fi yevm 2

Cihet-i nâzır-Fi yevm 3

Cihet-i kâtib-Fi yevm 3

Cihet-i câbî-Fi yevm 1

Cihet-i mütevellî-Öşr-i hâsıl

Be cihet-i dühn-i sirâc ve hasîr-Fi yevm 1

Be cihet-i sikâyat-ı mevzû’a ‘inde’l-Hân ve Dâr-ı vâkf ve Dâru’l-hadîs-Kadre mâ yekfî

Cihet-i mu’allim der Brusa-Fi yevm 2

Be cihet-i dühn-i sirâc ve hasîr-Fi şehr 15

Yekûn Cüz Rakaba- 44858

Şart-ı Vâkıf: Tevliyet kendüden sonra evlâdına ve evlâd-ı evlâdına neslen ba’de neslin ba’dehum utekâsıba, ba’dehum hâkimu’l-vakt re’yine mufavvaz ola ve masârıfdan ve rakabeden ziyâde olan ile nâzır ve mütevellî re’yleri muktezâsında eytâm-ı fukarâya libâs alalar ve her zamanda Brusa’da olan bağçede bir kul hidmet idüp yevmî iki akça virile ve mütevellî ve nâzır her re’s-i senede muhâsebe vireler. Her kangısının hiyâneti zâhir olursa azl olunup âher kimesne nasb oluna ve ‘öşr-i mahsûl cihet-i tevliyet ola. Hâliyen kâim makâm-ı mütevellî Hızır Çelebîdir. “ ( İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri,953/1546 Tarihli, 1970:161-162; 1009/1600 Tarihli, 2004: 245-246)

Vakıf tahri Defterlerindeki kayıttan, Molla Gürânî’nin Vefâ civarında, 14 dükkan ve medrese vakfeylediği anlaşılmaktadır. Ayrıca, Eski Saray yakınında Merdivenli Mescid (Bezzâz-ı Cedîd Camii) yanında bugün mevcut olmayan tek hamam ve sekiz dükkan vakfeylediği de. görülmektedir.Ve bunlar için cihetler tayin edilip tevcih olunmuştur. 1792 kayıtlarında medrese üç-dört odalı olarak görülmekte. 1914 tarihli raporda ise 6 odalı ve buna ilaveten avluya biri fevkânîdört odalı bir baraka ile 10 odaya çıkarıldığı anlaşılmaktadır. (Kütükoğlu, 2000:133-134) Arka pencereleri olmadığında sıhhi şartları haiz olmadığı ve mahalle içinde kalmış olduğu 1914 tarihli raporda belirtilmesine karşın Dârulhilâfe medreseleri kapsamına dahil edilmiş. 1918 kayıtlarında çok harap olduğu kaydedilen medrese günümüze gelmemiştir. (Kütükoğlu, 2000:134). Medresenin arsası günümüze gelmiş olup, halen otopark olarak kullanılmaktadır.

Bibliography

Abdülkerîm El-Müderris, 1983. Ulemâuna Fi Hidmeti’l-‘İlm Ve’d-Dîn, Neşreden: Muhammed Ali Karadağî, Dârul-Hurriyye, Bağdat/Irak

İlmiye Salnâmesi, 1334. Matbaa-i Âmire, İstanbul

İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 953/1546 Tarihli, Neşredenler: Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan-Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Cemiyeti Neşriyatı, 1970. Baha Matbaası, İstanbul

İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, 1009/1600 Târîhli, Hazırlayan: Doç. Dr. Mehmet Canatar, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 2004. İstanbul

Kütükoğlu, Mübahat S. 2000. XX. Asra Yetişen İstanbul Medreseleri, TTK Yayınları, TTK Basımevi, Ankara

Millingen, Alexander Van, 1912. Byzantine Churches In Constantinople, Their History And Architecture, Macmillan And Co, Limited, London

Muhammed Emîn Zeki Beg, 2006. Meşâhîru’l-Kurd Ve Kürdistan Fi’l-‘Ahdi’l-islâmî, Tercüme: Es-Seyyide Kerîmetuh, Önsöz Ve İlâve: Muhammed Ali Avnî, Cilt. 1-2, 2. Baskı, Dâru’z-Zamân, Şam/Suriye

Müstakîmzâde, Süleyman Saadeddîn, Devha 1978. Devhatu’l-Meşâyih Maa Zeyl, Tıpkıbasım Çağrı Yayınları, İstanbul

Taşköprülüzâde, Usâmeddîn Ebu’l-Hayr, 1985. Eş-Şekâik En-Nu’mâniyye Fi Ulemâi’d-Devleti’l-Usmâniyye, Tahkik Ve Neşreden: Ahmed Subhi Furat, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul

Molla Şemseddin Ahmed El-Gurani/Goranî'nin İstanbul-Fatih Millet Caddesi Taşkasap'ta  1786 Ada, 2 Parseldeki hâl-i hâzırdaki kabri ve mezar şâhidesi.

Şeyhülislâm Molla Gürânî'nin kendi el yazısı ile fetva örnekleri

Şeyhülislâm molla Şemseddin Ahmed El-Guranî'nin İstanbul Vefa semtinde kendi adıyla Kiliseden çevrilme Câmi-i Şerifi (Eski St. Theodore Manasıtırı)

Şeyhülislâm molla Şemseddin Ahmed El-Guranî'nin İstanbul Vefa semtinde kendi adıyla Kiliseden çevrilme Câmi-i Şerifi (Eski St. Theodore Manasıtırı) bitişiğinde Molla Güranî'nin günümüze gelen perişan durumdaki sebili.

Fındıkzâde civarında Millet Caddesi üzerinde Taşkasap'ta 1786 Ada, 2 Parseldeki Molla Gürânî'nin mezarının bulunduğu hazire ve Molla Gürânî Câmiinin bduvar bakiyeleri. 1940'lı yıllar. Encümen Arşivi. No: 1037

Fatih-Millet Caddesi Taşkasap 1786 Ada, 2 Parseldeki Molla Gürani Cami-i Şerifi'nin duvar bakiyelerinin de kaldırılıp, arsasının satışı ve yerine bina yapılması ile ilgili evraklar/vesikalar

Müstakimzâde Süleyman Saadeddin'in "Devhatu'l-Meşâyih" adlı eserinin yazma bir nüshasında Şeyhülislâm Molla Gürani ile ilgili bölüm.

Müstakimzâde Süleyman Saadeddin'in "Devhatu'l-Meşâyih" adlı eserinin diğer bir başka yazma nüshasında Şeyhülislâm Molla Gürani ile ilgili bölüm.

Müstakimzâde Süleyman Saadeddin'in "Devhatu'l-Meşâyih" adlı eserinin matbû nüshasında Şeyhülislâm Molla Gürani ile ilgili bölüm.